Μάθημα : Ιστορία του Νεότερου και Σύγχρονου Κόσμου (Γ' Λυκείου)

Διονύσιος Τσόκος, Ο όρκος των Φιλικών (1849)

Ι. 

Η Άλωση της Τριπολιτσάς. Στην πολιορκία της πόλης και το πλιάτσικο που ακολούθησε πρωταγωνίστησε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Δείτε εδώ το βίντεο για την τελική παράδοση της πόλης. 

Πηγή: "Οι σφαγές και οι αρρώστιες μετά την άλωση της Τρίπολης" 

156. [...] η πολιορκία εκράτησε τινάς μήνας, και εγώ όσον ηδυνάμην εκήρυττον και εσυμβούλευον τα δέοντα. 

157. Αφού η Τρίπολις εκυριεύθη σχεδόν εξ εφόδου ήρχισαν αι σφαγαί και οι θάνατοι εις τους ανθρώπους, οι οποίοι καθεκάστην εφονεύοντο, τότε γυμνωθέντες όλοι και οι Τούρκοι και οι Χριστιανοί, όσοι έμειναν εκυριεύθησαν από ενδημικήν νόσον, ώστε καθεκάστην απέθνησκον οι άνθρωποι, επειδή και τα σώματα των φονευθέντων, μάλιστα των τούρκων και εβραίων, έμεινον άταφα, ή ημιτεθαμένα εις την γην, ώστε η πόλις όλη εβρώμα από την δυσοδίαν, εγώ δε εμβάς τότε εθεράπευον, όσον εδυνάμην ασθενείς, και πού να πρωτοτρέξω πρώτον, πολλάκις περιερχόμενος και επισκεπτόμενος τους ασθενεις εκυριευόμην κατά τα σκέλη, από σπασμούς και ανατριχίασιν, ως από πανώλην, η καμφορά δε με εβοήθησε τα μέγιστα εις αυτήν την ενδημίαν και ο καπνός της ελελεσφάκου, πολλοί βλάχοι τότε λαφυραγωγούντες τα έπιπλα των Τούρκων και Χριστιανών επωλούσαν τους μαργαρίτας αντι χάνδρας υαλίνους. Και πού χρήματα τότε να αγοράση τις τα καλλιώτερα πράγματα, χρυσά και αργυρά εις παραμικράν τιμήν. Αγκαλά εγώ τότε ηγωνιζόμην να θεραπεύσω τους αδελφούς μου Χριστιανούς επειδή τότε ουδείς άλλος ιατρός ευρίσκετο εις Τρίπολιν, ειμή τινές ψευδοϊατροί. 

Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, Βιογραφία και Περιήγησις

Αθήνα 1848, σ. 102-103

ΙΙ. 

Ευγένιος Ντελακρουά, "Η σφαγή της Χίου"

ΙΙΙ. 

Θεόδωρος Βρυζάκης, "Η έξοδος του Μεσολογγίου"

Χάρτης με τα εδάφη που διεκδικούσε η Ελλάδα το 1919 ως μέρη της Μεγάλης Ιδέας 

Πηγή Α'

Ο λόγος του Κωλέττη και η Μεγάλη Ιδέα

Η Μεγάλη Ιδέα, ως έννοια με εθνικό περιεχόμενο, απαντάται για πρώτη φορά στην αγόρευση του Ιωάννη Κωλέττη, στις 14 Ιανουαρίου 1844, στην Εθνοσυνέλευση, με αφορμή το Σύνταγμα του 1844. Ο Ιωάννης Κωλέττης παρενέβη, όταν γινόταν συζήτηση για το τρίτο άρθρο σχετικά με το τι θα χαρακτήριζε τον Έλληνα πολίτη. Ο λόγος του, που μπορεί να χαρακτηριστεί αντίλογος του αυτοχθονισμού, υποστηρίζει την άποψη πως είναι χρέος των Ελλήνων να παραμείνουν ενωμένοι με τους αλύτρωτους αδερφούς τους, χωρίς να προβαίνουν σε διάκριση μεταξύ αυτόχθονων και ετερόχθονων Ελλήνων:

«Φρίττω ενθυμούμενος την ημέραν εκείνην, καθ’ ην ωμόσαμεν να συνεισφέρωμεν τα πάντα, και αυτήν μας την ζωήν, διά την ελευθερίαν της Ελλάδος. Ζώσιν έτι πολλοί εκ των ομοσάντων τον όρκον τούτον. Πόσον πρέπει να συναισθανθώμεν το βάρος του όρκου τούτου εις ταύτην την περίστασιν, καθ’ ην συνήλθομεν να συντάξωμεν το Σύνταγμα, το ευαγγέλιον τούτο της πολιτικής ημών υπάρξεως, ώστε δύο του λοιπού ευαγγέλια να έχωμεν, το της θρησκείας, και το της πολιτικής ημών υπάρξεως. Διά την γεωγραφικήν της θέσιν η Ελλάς είναι το κέντρον της Ευρώπης· ισταμένη, και έχουσα εκ μεν δεξιών τηνΑνατολήν, εξ αριστερών δε την Δύσιν, προώρισται, ώστε διά μεν της πτώσεως αυτής να φωτίση την Δύσιν, διά δε της αναγεννήσεως την Ανατολήν. Το μεν πρώτον εξεπλήρωσαν οι προπάτορες ημών, το δε δεύτερον είναι εις ημάς ανατεθειμένον· εν τω πνεύματι του όρκου τούτου και της μεγάλης ταύτης ιδέας είδον πάντοτε τους πληρεξουσίους του έθνους να συνέρχωνται διά να αποφασίσωσιν ουχί πλέον περί της τύχης της Ελλάδος, αλλά της ελληνικής φυλής. Πόσον επεθύμουν να ήτο[ν] παρόντες σήμερον Γερμανοί, Ζαϊμαι, Κολοκοτρώναι, οι άλλοτε της Εθνικής Συνελεύσεως πληρεξούσιοι, και αυτοί οι δραξάμενοι τα όπλα επί τω γενικώ τούτω σκοπώ διά να συνομολογήσωσι μετ ’εμού πόσον εμακρύνθημεν της μεγάλης εκείνης της πατρίδος ιδέας, την οποίαν εις αυτό του Ρήγα το τραγούδι είδομεν κατά πρώτον εκπεφρασμένην. Εν ενί πνεύματι τότε ηνωμένοι, όσοι είχομεν το επώνυμον Έλληνες, εκερδίσαμεν μέρος του όλου σκοπού… Και υμείς βεβαίως το αυτό φρόνημα έχετε, το αυτό επιθυμείτε, διότι έκαστος ημών έχει εν εαυτώ την ιδέαν της λαμπράς του ελληνικής καταγωγής· πας τις εξ υμών αισθάνεται ότι η Συνέλευσις αύτη εκροτήθη εις Αθήνας, της οποίας την λαμπρότητα, το μεγαλείον και τα αμίμητα αριστουργήματα αιώνας εθαύμασαν, και θαυμάζουσιν. Αι Αθήναι, και σύμπασα η Ελλάς διηρημένη το πάλαι καθέκαστα, και εις ιδιαίτερα Κράτη, έπεσε, και πεσούσα εφώτισε τον κόσμον. Οποίας άραγε ελπίδας παρέχει σήμερον αναγεννηθείσα η Ελλάς, και ηνωμένη εις εν Κράτος, εις ένα σκοπόν, και μίαν δύναμιν, εις μίαν θρησκείαν, εις εν, τέλος, Σύνταγμα, το οποίον τώρα απεργαζόμεθα;..». (Ιωάννης Κωλέττης, Λόγος στην Εθνοσυνέλευση, 14/1/1844 στο Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα 1982, σ. 405-406).

Πηγή Β'

Ο αντιμοναρχικός συγγραφέας πολιτικός και συγγραφέας Γ. Φιλάρετος για τη Μεγάλη Ιδέα

"Εις ποίαν εποχήν κατεγίναμεν ειλικρινώς και ειργάσθημεν επιμόνως υπέρ της υλικής προαγωγής ημών, ήτις είναι ο στύλος της καλώς εννοούμενης ηθικής αναπτύξεως; Εάν υπάρξη στιγμή, καθ' ήν δεν μας διαιρούσι πάθη πολιτικά εσωτερικών ή δεν συρόμεθα από το δέλεαρ πολιτικού ταχυδακτυλουργού εις υψηλάς, συνταγματικάς θεωρίας εξαντλούμενοι, αναμφισβήτως απασχολούμεθα εις την Μεγάλην Ιδέαν, εξασθενούμενοι με το όνειρον τού να ίδωμεν την ελληνικήν σημαίαν, κυματίζουσαν εις την Αγίαν Σοφίαν". 

(Γ. Φιλάρετος, εφημ. Εύβοια, 22/1/1876 στο Ε. Σκοπετέα, Το "Πρότυπο Βασίλειο" και η Μεγάλη Ιδέα, Πολύτυπο, Αθήνα 1988, σ. 360)

Πηγή Γ'

 Μεγάλη Ιδέα και Αλυτρωτισμός

«Το τρίτο χαρακτηριστικό στοιχείο της κυβερνήσεως του Κωλέττη ήταν η προβολή της "Μεγάλης Ιδέας" του ελληνικού έθνους, της "αποστολής" που είχε η Ελλάς να λυτρώσει όλους τους αλύτρωτους Έλληνες στο πλαίσιο μιας μεγάλης και ισχυρής ελληνικής αυτοκρατορίας, καθώς και της καλλιέργειας της εντυπώσεως ότι η κυβέρνηση εθεωρούσε την πραγματοποίηση αυτού του οράματος πρωταρχικό της μέλημα και ιερό καθήκον. Καπετάνιοι της Ρούμελης και της βορείου Ελλάδος, προσκείμενοι στον Κωλέττη, διενεργούσαν επιδρομές στις τουρκοκρατούμενες τότε ακόμη Θεσσαλία και Ήπειρο, στις οποίες χρησιμοποιούσαν εθελοντές κάθε προελεύσεως, μεταξύ των οποίων και πολλούς ληστές, προσκειμένους στους καπετάνιους. Οι επιδρομές αυτές, τις οποίες ο αλυτρωτικός Τύπος ε πρόβαλλε ως συνέχεια του Αγώνος της Ανεξαρτησίας, εξασφάλιζαν α') την περιοδική "εξαγωγή^¹ του προβλήματος της ληστείας στην όμορη χώρα και την ανακούφιση της Στέρεας από τα δεινά της μεγάλης αυτής μάστιγας της υπαίθρου, β') την ικανοποίηση των προσκειμένων στους κωλεττικούς καπετάνιους ληστών και άλλων εθελοντών εκτός της ελληνικής επικράτειας και εις βάρος της όμορης επκράτειας και γ) τήν εντύπωση ότι η κυβέρνηση προωθούσε με σθένος τη Μεγάλη Ιδέα. Από τις άμεσες συνέπειες αυτής της πο­λιτικής ήσαν αφενός η έξαρση του προβλήματος της ληστείας και αφετέρου η σύνδεση των ληστών με τον αλυτρωτισμό και η "αποδοχή" τους ως τμήματος του αλυτρωτικού στρατού του έθνους. Σύμπτωμα ενός σοβαρότερου προβλήματος, παρά συνέπεια αυτής της πολιτικής -το οποίο όμως έφερε στην επιφάνεια η πολιτική του αλυτρωτισμού-, ήταν η προφανής αυτοεξαπάτηση του έθνους και της ηγεσίας του και η αποδοχή αυτής της αυτοεξαπατήσεως. Ήταν αυτή η πρώτη σοβαρή άσκηση του έθνους και της ηγεσίας του στην φυγή από την πραγματικότητα με την αποδοχή ενός υποκατάστατου εθνικής αναπτύξεως».

Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800, τ. Α'. Το Έθνος, η Πολιτεία και η Κοινωνία των Ελλήνων, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2000, σσ. 140-141.

Παρακολουθήστε εδώ τα γεγονότα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, διαβάζοντας το διήγημα του Μ. Καραγάτση και παρατηρώντας ζωγραφικά έργα της εποχής. 

Εδώ το άρθρο του Χαρίλαου Τρικούπη με τίτλο "Τις πταίει;" . 

Και μια σκηνή από το θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλη "ΤΟ μεγάλο μας τσίρκο", με θέμα τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων στην παραχώρηση Συντάγματος. 

Πηγή Α'

Η κατάσταση στην Ελλάδα κατά την περίοδο της Αντιβασιλείας του Όθωνα (1833-1835)

«Όταν λοιπόν στις 25 Ιανουαρίου/6 Φεβρουαρίου 1833 φθάνει ο Όθων στην Ελλάδα, συνοδευόμενος από τα τρία μέλη της αντιβασιλείας, βρίσκει τη χώρα σε πλήρη αναρχία. [...] η οικονομική κατάσταση ήταν από κάθε άποψη αξιοθρήνητη. Αλλά και γενικά η ταμειακή κατάσταση του κράτους ήταν χαώδης. Έπρεπε να πληρωθούν οι καθυστερημένοι από το 1827 μισθοί των υπαλλήλων, που ως το τέλος του 1832 υπολογίζονταν σε 23.437.413 φοίνικες. Έπρεπε ν' αποζημιωθούν τα ναυτικά νησιά Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά, για να κινηθεί το εμπόριο. Οι αποζημιώσεις αυτές νπολογίζονταν σε 5 εκατομ. φράγκα. Επίσης έπρεπε να εξοφληθούν οι αποζημιώσεις των αγωνιστών, που τις είχε αναγνωρίσει η συνέλευση της Τροιζήνας και που ανέβαιναν σε 9.300.000 φρ. Επίσης έπρεπε να καταβληθούν στην Τουρκία αποζημίωση 13.333.333 φρ. για την παραχώρηση της επαρχίας Λαμίας στα όρια τον νέον ελληνικού κράτους. Επίσης έπρεπε να εξοφληθούν και μερικές άλλες μικροπιστώσεις. Εκτός από όλες αυτές τις απαιτήσεις, το ελληνικό κράτος έπρεπε ευθύς μετά την εγκατάσταση της αντιβασιλείας ν' αντιμετωπίζει τις τακτικές δαπάνες της κρατικής μηχανής, της πληρωμής των τόκων τον δανείων των 60 εκατ., που υπολογίζονταν σε 3.351.950 φρ., και της υπηρεσίας τον χρεωλυσίων που υπολογίζονταν σε 670.390 φρ».

Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, 1204-1985, σσ. 210-211.

Πηγή Β'

Το Σύνταγμα του 1864

«Αξίζει να επισημάνουμε εδώ ότι το Σύνταγμα του 1864, με το οποίο εισάγεται η βασιλευομένη δημοκρατία αντί της ως τότε συνταγματικής μοναρχίας, έμεινε σχεδόν το ίδιο (αν εξαιρέσει κανείς τις επουσιώδεις προσθήκες και μεταβολές κατά τις αναθεωρήσεις τον 1911 και 1952) ως την 21 Απριλίου 1967. Στο νέο σύνταγμα, μολονότι είναι καταφανείς οι επιδράσεις του παλιότερου, είναι διάχυτη η πνοή του εκδημοκρατισμού του πολιτεύματος: όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το έθνος· ο τίτλος "βασιλεύς της Ελλάδος" αντικαθίσταται με το "βασιλεύς των Ελλήνων", δηλαδή η "ελέω Θεού" μοναρχία του Όθωνα με την "ελέω έθνους" βασιλεία του Γεωρ­γίου Α'. Ο βασιλεύς θεωρείται ανεύθυνος και απαραβίαστος εν αντιθέσει προς τους υπουργούς οι οποίοι είναι υπεύθυνοι. Καθιερώνεται η καθολική ψηφοφορία, ενώ ακόμη στα περισσότερα άλλα ευρωπαϊκά κράτη το δικαίωμα ψήφου περιοριζόταν στους οικονομικά ισχυρότερους· θεσπίζεται η μονήρης και μόνη βουλή, αναγνωρίζονται και κατοχυρώνονται τα ατομικά δικαιώματα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι. Τότε ακόμη για πρώτη φορά καθιερώνεται η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας και κατοχυρώνεται με την ισοβιότητα και μονιμότητα των δικαστών. Οι άλλοι δημόσιοι υπάλληλοι δεν συμπεριλαμβάνονται στην ανθρωπιστική αυτή διάταξη, αλλά εξακολουθούν να παύονται με την ανάληψη της εξουσίας από άλλο πολιτικό κόμμα και αντικαθίστανται από τους οπαδούς του. Το σύνταγμα όμως του 1864 δεν καθιέρωνε ρητώς το κοινοβουλευτικό πολίτευμα. Αυτό άρχισε να εφαρμόζεται μετά την 11 Αυγούστου 1875, οπότε ο Γεώργιος Α" στον λόγο του θρόνου -κατ' επίδραση του πρωθυπουργού του Χαρ. Τρικούπη- βεβαίωσε ότι το δικαίωμα σχηματισμού κυβερνήσεως θα είχαν εκείνοι οι πολιτικοί άνδρες που θα είχαν "την δεδηλωμένην προς αυτούς εμπιστοσύνην της πλειονοψηφίας των αντιπροσώπων του έθνους"».

Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, 1204-1985, σσ. 261-262.

Αφόρμηση 

Η τραπεζαρία, όπου έτρωγαν τα παιδιά, ήταν ένα μεγάλο πλακοστρωμένο δωμάτιο μ’ ένα καζάνι στη μιαν άκρη. Ο διευθυντής, ζωσμένος με μια ποδιά, για την περίσταση και βοηθούμενος από δύο γυναίκες μοίραζε από εκεί το φαγητό. Ο Θεός δηλαδή να το κάνει φαγητό, γιατί ήταν ένας σκέτος χυλός με αλεύρι και από το χυλό αυτό τα παιδιά έπαιρναν κάθε φορά μία μόνο μερίδα και ούτε κουταλιά παραπάνω. Μόνο σαν ήτανε γιορτή τους δίνανε και από 100 περίπου γραμμάρια ψωμί το καθένα. Οι καραβάνες τους δεν θέλανε ποτέ πλύσιμο, γιατί τα παιδιά πεινασμένα, τις έγλειφαν και τις έξυναν με το κουτάλι τους μέχρι που τις έκαναν να αστράφτουν.

Μόλις τελείωναν το φαγητό, τα παιδιά περικύκλωναν  εκστατικά το καζάνι, ρίχνοντάς του λαίμαργες ματιές . Έγλειφαν τα δάχτυλά τους. Ο Όλιβερ Τουίστ και οι φίλοι του βάσταξαν εκείνο το μαρτύριο πείνας για τρεις μήνες. Στο τέλος όμως εξαγριώθηκαν τόσο πολύ που ένα ψηλό αγόρι, ασυνήθιστο ως τότε σε τέτοια βασανιστήρια, γιατί ο πατέρας του κρατούσε μια μικρή ταβέρνα, δήλωσε σοβαρά στους συντρόφους του πως, αν δεν του δίνανε και δεύτερη καραβάνα με χυλό κάθε μέρα θα έτρωγε το αγόρι που κοιμότανε δίπλα του τη νύχτα! Και όπως τα μάτια του γυαλίζανε αγριεμένα, τον πιστέψανε όλοι. Και αποφασίσανε, μετά από σύσκεψη, να ζητήσουνε από τον διευθυντή περισσότερο φαγητό. Ο κλήρος έπεσε στον Όλιβερ Τουίστ.  [Κάρολος Ντίκενς, Όλιβερ Τουίστ]

Δείτε εδώ τη σκηνή από την πιο πρόσφατη κινηματογραφική μεταφορά του "Όλιβερ Τουίστ" και συζητήστε για τα δικαιώματα του παιδιού στη βικτωριανή Αγγλία. 

Πηγή Ι

Να πώς είδε τη βιομηχανική πόλη Μάντσεστερ, στη Μεγάλη Βρετανία, ο Γάλλος ιστορικός και διπλωμάτης Αλέξις ντε Τοκβίλ, που την επισκέφτηκε το 1835.
Στην κορυφή του λόφου […] βρίσκονται 30 με 40 εργοστάσια. Με τους έξι ορόφους τους υψώνονται προς τον ουρανό [...]. Γύρω από τα εργοστάσια στριμώχνονται τα φτωχικά εργατικά σπίτια. Μέσα από αναρίθμητα, φιδωτά μονοπάτια φτάνει κανείς σε αυτά [τα] μονώροφα σπιτάκια από σανίδια, αταίριαστα συναρμολογημένα, με σπασμένα τζάμια […], στα οποία ο άνθρωπος ζει ανάμεσα στην αθλιότητα και στο θάνατο […]. Σε καθέναν από αυτούς τους υγρούς, αποκρουστικούς χώρους στριμώχνονται δέκα με δεκαπέντε ψυχές που δεν έχουν άλλη επιλογή […]. Όποιος σηκώσει το κεφάλι του θα δει ότι γύρω τους υψώνονται τα τεράστια «παλάτια» της βιομηχανίας. Θα ακούσει το θόρυβο από τα καμίνια και τον ατμό που σφυρίζει […]. Εδώ είναι ο δούλος, εκεί ο αφέντης· εκεί βρίσκεται ο πλούτος για τους λίγους κι εδώ η αθλιότητα για τους πολλούς […]. Ένα πυκνό μαύρο σύννεφο κρέμεται πάνω από την πόλη.
Αλέξις ντε Τοκβίλ, έτος 1835

Πηγή ΙΙ

Οι μεγάλες πόλεις κατοικούνται κυρίως από εργάτες […]· αυτοί οι εργάτες δεν κατέχουν τίποτα και ζουν απ’ το μεροκάματο, που σχεδόν πάντα φτάνει μόνο για να ζεις μέρα με τη μέρα […]. Κάθε εργάτης, λοιπόν, ακόμη και ο καλύτερος, ζει με μια απειλή που μπορεί να γίνει πραγματικότητα κάθε στιγμή: να πεθάνει από την πείνα. Και δεν είναι λίγοι αυτοί που το παθαίνουν. Τα περισσότερα εργατικά σπίτια είναι χτισμένα χωρίς κανόνες, με κακά υλικά, χωρίς καμία συντήρηση, δεν αερίζονται σωστά, είναι υγρά και ανήλιαγα. Οι κάτοικοί τους στριμώχνονται σ’ έναν ελάχιστο χώρο, και πολύ συχνά κοιμάται σ’ ένα δωμάτιο μια ολόκληρη οικογένεια. Τα σπίτια αυτά δεν είναι άθλια μόνο εξωτερικά, αλλά και εσωτερικά, αφού στα περισσότερα λείπουν ακόμη και τα πιο απαραίτητα έπιπλα. Ακόμη, τα ρούχα των εργατών είναι γενικά μέτρια, ενώ πολλοί απ’ αυτούς είναι ντυμένοι με κουρέλια.
Φρίντριχ Ένγκελς, Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, έτος 1844

* 

Πηγή ΙΙΙ

Δούλευα στο υφαντουργείο του κυρίου Μπρέιντ στο Ντάτνρουιν. Δουλεύαμε όσο υπήρχε φως και μπορούσαμε να βλέπουμε. Δεν μπορώ να πω ποια ώρα σταματούσαμε τη δουλειά. Δεν υπήρχε ρολόι στο υφαντουργείο. Μόνο ο γιος του αφεντικού είχε ρολόι και έτσι δεν ξέραμε τι ώρα ήταν. Οι εργάτες δεν επιτρεπόταν να έχουν ρολόι. Ήταν ένας που είχε, αλλά του το πήραν γιατί μου είπε την ώρα.
Τζέιμς Πάτερσον, εργάτης, στη βρετανική Επιτροπή της Βουλής, έτος 1832

*

Άρχισα στις πέντε με τις γυναίκες και στις πέντε βγήκα πάλι έξω. Την Παρασκευή δουλεύω όλη τη νύχτα και φεύγω στις 12 το μεσημέρι. Κουβαλάω τα μεγάλα κομμάτια κάρβουνο από εκεί που τα βρίσκουν μέχρι την έξοδο της στοάς, τα μικρά κομμάτια σε ένα καλάθι […]. Οι αποστάσεις είναι διαφορετικές, γιατί δε σκάβουν πάντα στο ίδιο σημείο, άλλες φορές 300, άλλες 500 μέτρα. Η στοά είναι πολύ χαμηλή, πρέπει να σκύβω την πλάτη και να λυγίζω τα πόδια και συχνά το νερό φτάνει μέχρι τις γάμπες μου. Δε μ’ αρέσει η δουλειά. Με βάζει ο πατέρας μου να δουλεύω. Δεν έχω ποτέ μου τραυματιστεί, όμως συχνά αναγκάστηκα να σκαρφαλώσω έξω από τη στοά, όταν δεν μπορούσα να αναπνεύσω μέσα.
Τζάνετ Κάμινγκ, 11 ετών, εργάτρια, Έκθεση Επιθεωρητών Εργασίας, έτος 1842

Πηγή Ι

Τα αίτια της αποικιοκρατίας 

Αναντίρρητα τα υλικά συμφέροντα έπαιξαν σπουδαίο ρόλο. Οι βιομηχανικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα ενέτειναν τις ανάγκες της Ευρώπης σε πολύτιμα μέταλλα και σε πρώτες ύλες. [...] Το ίδιο ισχύει και για τα κεφάλαια των οποίων τα έσοδα είναι υψηλότερα στα υπερπόντια εδάφη από ό,τι στη γηραιά ήπειρο. Σε μια εποχή που το εθνικό συμφέρον μετριέται με την ισχύ και το κύρος, η θέληση των κυβερνήσεων να οικοδομήσουν απέραντες αποικιακές αυτοκρατορίες είναι ένας τρόπος να αυξήσουν τις ζωτικές δυνάμεις του έθνους παρέχοντάς τους στρατιώτες, βάσεις για το στόλο και πρώτες ύλες για τη βιομηχανία του. 

S. Bernstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ. 175-176. 

Πηγή ΙΙ

Τα επιχειρήματα ενός φιλελεύθερου αστού υπέρ της αποικιοκρατίας

Από οικονομική άποψη, τι χρειάζονται οι αποικίες; Αρχικά προσφέρουν ένα άσυλο και εργασία στους κατοίκους των φτωχών χωρών ή στους κατοίκους των χωρών που παρουσιάζουν υπερπληθυσμό. Αλλά υπάρχει κι ένας δεύτερος λόγος, που προσιδιάζει στους λαούς οι οποίοι διαθέτουν περίσσευμα από κεφάλαια ή από προϊόντα. Αυτός ο δεύτερος λόγος εναρμονίζεται περισσότερο με τη σημερινή πραγματικότητα. Κύριοι, υπάρχει κι άλλο ένα σημείο που πρέπει επίσης να θίξω. Είναι η ανθρωπιστική και πολιτιστική πλευρά του θέματος. Πρέπει να πούμε καθαρά ότι οι ανώτεροι φυλετικά λαοί έχουν καθήκον απέναντι στους κατώτερους λαούς να τους εκπολιτίσουν.

Λόγος του Ζυλ Φερύ, Υπουργού Εξωτερικών της Γαλλίας, στη Γαλλική Βουλή στις 28 Ιουλίου 1885.

Πηγή ΙΙΙ

Το ατλαντικό δουλεμπόριο δεν είχε προηγούμενο. Πάνω από 11 εκατομμύρια Αφρικανοί μεταφέρθηκαν κάτω από απάνθρωπες συνθήκες για να καλλιεργήσουν τις φυτείες καπνού, βαμβακιού, ζαχαροκάλαμου στον Νέο Κόσμο. Υπολογίζεται ότι πάνω από 13% των σκλάβων δεν έφτασαν ποτέ στον προορισμό τους. [...] Η μείωση του πληθυσμού που προκάλεσε το ατλαντικό δουλεμπόριο ήταν ένα σημαντικό δημογραφικό πλήγμα για την ήπειρο. Οι Αφρικανοί, για να ξεφύγουν από τους δουλεμπόρους, στράφηκαν στο εσωτερικό της ηπείρου, εγκαταλείποντας τις ακτές και τις πιο γόνιμες εκτάσεις. Και όχι μόνο: καθώς οι λευκοί χρησιμοποιούσαν Αφρικανούς για να συλλάβουν Αφρικανούς, η μία φυλή στράφηκε κατά της άλλης, δημιουργώντας βαθιά κοινωνικά τραύματα με μακροχρόνιες συνέπειες. Σήμερα, οι μνήμες του δουλεμπορίου, έχουν αρνητικές επιπτώσεις τόσο στις σχέσεις Αφρικής και Δύσης όσο και στις κοινωνικές σχέσεις στις ΗΠΑ. 

Α. Χουλιάρας και Σ. Πετρόπουλος, Η Αφρική και οι άλλοι, ΣΕΑΒ, 2015. σ. 

Ι. Παρατηρήστε τις παρακάτω γελοιογραφίες και διατυπώστε σκέψεις σας για την περίοδο του πολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ του Χ. Τρικούπη και του Θ. Δηλιγιάννη:

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

ΙΙ. Μπορείτε στο φωτόδεντρο να παρακολουθήσετε πηγές που να αφορούν την πολιτική του Χαρίλαου Τρικούπη και το εκσυγχρονιστικό του έργο. 

Πηγή Ι

α) Ποια πολιτική θέση εκφράζει ο δημιουργός της γελοιογραφίας;

β) Μπορείτε να διακρίνετε τα εικονιζόμενα πρόσωπα;

γ) Ποια στερεότυπα αναπαράγει ο γελοιογράφος;

δ) Μπορείτε να υποθέσετε τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων στον πόλεμο του 1897;

Πηγή ΙΙ

Το πολιτικό κλίμα στην Ελλάδα μετά την ήττα στον πόλεμο του 1897

"Το ολιγαρχικόν καθεστώς θα εσαρώνετο από το πρώτον τυχόν πραξικόπημα. Τόση ήτο η εξωτερική ταπείνωσις και ο εσωτερικός εκπεσμός του τόπου. Ανατροπείς όμως δεν υπήρχον. Οι αστοί ευρίσκοντο εις το στάδιον της πολιτικής των διαμορφώσεως. Δεν ήσαν ακόμη τάξις αρχηγική. Οι αξιωματικοί, οι οποίοι ελάμβανον συνήθως την πρωτοβουλίαν των επαναστάσεων, εδοκίμαζον τας συνεπείας της ήττης. Έγιναν αντικείμενον αδίκου και γενικού χλευασμού".
Γ. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, Ίκαρος, Αθήνα 1970, τόμ. Α´, σ. 31.

Πηγή ΙΙΙ

"Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ποθεί όπως η θρησκεία μας υψωθή εις τον εμπρέποντα ιερόν προορισμό της, όπως η Διοίκησις της χώρας καταστή χρηστή και έντιμος, όπως η Δικαιοσύνη απονέμεται ταχέως μετ’ αμεροληψίας και ισότητος προς άπαντας εν γένει τους πολίτας αδιακρίτως τάξεως, όπως η Εκπαίδευσις του Λαού καταστή λυσιτελής διά τον πρακτικόν βίον και τας στρατιωτικάς ανάγκας της χώρας [...] και τέλος όπως τα οικονομικά ανορθωθώσι, [...], ώστε αφ’ ενός μεν ο σχεδόν πενόμενος ελληνικός λαός ανακουφισθή εκ των επαχθών φόρων, ους ήδη καταβάλλει και οίτινες ασπλάχνως κατασπαταλώνται προς διατήρησιν πολυτελών και περιττών υπηρεσιών και υπαλλήλων, χάριν της απαισίας συναλλαγής, αφ’ ετέρου δε καθορισθώσι θετικώς τα όρια εντός των οποίων δύνανται ν’ αυξηθώσιν αι δαπάναι διά την στρατιωτικήν της χώρας παρασκευήν και διά την συντήρησιν του στρατού και του στόλου εν ειρήνη".

Ν. Ζορμπάς, Απομνημονεύματα, Αθήνα 1925, σ. 17.

β) Παρακολουθήστε εδώ ένα σύντομο βίντεο για το Κίνημα στο Γουδή. 

Ι. Χάρτες - συζήτηση 

1. Παρατηρήστε τον παρακάτω χάρτη και προσπαθήστε να ορίσετε τη γεωγραφική έκταση των Βαλκανίων:

2. α) Ποιοι πληθυσμοί κατοικούν στα Βαλκάνια στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα;

β) Τι είδους εθνικοί ανταγωνισμοί πιστεύετε πως αναπτύχθηκαν στην περιοχή των Βαλκανίων;

ΙΙ. Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και ελληνοβουλγαρικές σχέσεις

Ι. Τα δύο μέτωπα του πολέμου 

Το βιομηχανικό δυναμικό κάθε έθνους αναγκάζεται να παράγει, να υπερπαράγει. Αυτή την υπερπαραγωγή πρέπει να τη διαθέσουμε. Κι έτσι ριχνόμαστε στις παγκόσμιες αγορές ενώ κλείνουμε τη δική μας αγορά με προστατευτικά μέτρα. […] Έτσι με φυσική νομοτέλεια, η μία χώρα βαδίζει εναντίον της άλλης, συγκρούεται μαζί της. Ποια θα εξασφαλίσει την οριστική υπεροχή των εθνικών βιομηχανικών της προϊόντων και με ποιο τρόπο; […] Μήπως με πόλεμο; Η Αγγλία και η Γερμανία αλληλοΰποβλέπονται˙ ο πόλεμος είναι η μόνη τους λύση.

Α. Μερχέμ, Η εργατική ζωή, 1911.

Ο εθνικισμός

Ο θρίαμβος των εθνών συνεπήρε ολόκληρη την Ευρώπη με μια μεταδοτική κίνηση που κάνει ολόκληρη την ήπειρο να ενδιαφέρεται για οποιαδήποτε αλλαγή επέρχεται σε μια από τις χώρες που την απαρτίζουν. Συγχρόνως το εθνικό συναίσθημα μετατράπηκε σιγά σιγά σε ένα αλαζονικό και απόλυτο πάθος, που δεν ικανοποιείται παρά μόνο με την εξύψωση ενός κράτους σε βάρος των άλλων.

S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 2, σ. 266.

Ο μιλιταρισμός

Μας εκπαίδευσαν δέκα εβδομάδες σ’ ένα στρατόπεδο κι αυτό το διάστημα μας επηρέασε πιο βαθιά από τα δέκα χρόνια του σχολείου. Μάθαμε πως ένα γυαλιστερό κουμπί βαραίνει περισσότερο από τέσσερις τόμους του Σοπενάουερ [Γερμανός φιλόσοφος]. Ξαφνιασμένοι στην αρχή, ύστερα πικραμένοι και στο τέλος αδιάφοροι παραδεχτήκαμε πως, σημασία δεν έχει ο νους μα η βούρτσα των παπουτσιών, το πνεύμα μα το σύστημα, η ελευθερία μα τα γυμνάσια.

Ε.Μ. Ρεμάρκ, Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο, μτφρ. Σ. Βουρδουμπά.

3. Τα γεγονότα από  την κήρυξη του πολέμου έως την απόβαση δυνάμεων της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη (1915)

Παρακολουθήστε εδώ το βίντεο. 

Πηγή

Η "ζωή" στα χαρακώματα 

Ο Χάη Βέστονς πεθαίνει με την ράχη σπασμένη. Σε κάθε αναπνοή του, το πλεμόνι του χτυπά πάνω στην πληγή του. Μπορώ ακόμα να του σφίξω το χέρι.

-Τελείωσαν όλα φίλε μου, μούγγρισε δαγκώνοντας το χέρι από τον πόνο.

Βλέπομε ανθρώπους στους οποίους το κρανίο έχει φύγει και να εξακολουθούν να ζουν. Βλέπομε στρατιώτες να τρέχουν και τα δυό τους πόδια να είναι σπασμένα.

Ένας στρατιώτης, πρώτης τάξεως, περπατά με τα δύο του χέρια, επί δύο χιλιόμετρα, σέρνοντας πίσω του δύο γόνατα τσακισμένα. Ένας άλλος πηγαίνει στον υγειονομικό σταθμό ενώ τα άντερα του είναι βγαλμένα και τα κρατά με τα χέρια του. Βλέπομε ανθρώπους δίχως στόμα, δίχως μασσέλα, δίχως πρόσωπο. Συναντάμε κάποιον, ο οποίος επί δύο ώρες κρατούσε σφιγμένο με τα δόντια το πίσω μέρος του χεριού του για να μη χάση όλο του το αίμα.

Ο ήλιος βγαίνει, έρχεται η νύχτα, οι οβίδες σφυρίζουν. Η ζωή σταματά.

Και όμως το μικρό κομμάτι γης που είναι σχισμένο και που μας το παράδωσαν, παρ' όλες τις μεγαλύτερες δυνάμεις του εχθρού, το φυλάμε. Μονάχα μερικές εκατοντάδες μέτρα θυσιάστηκαν. Αλλά, για κάθε μέτρο, υπάρχει ένας νεκρός».

Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο

Ι. Ο Εθνικός Διχασμός. Αναφορά του Γάλλου στρατιωτικού ακολούθου στην Αθήνα (14-1-1916)

«[...] Πίσω από το βασιλιά, μια κυβέρνηση αποτελούμενη από ανόμοια στοιχεία, χωρίς κανέ­να συνολικό πρόγραμμα ούτε άλλο ιδεώδες παρά πώς θα διατηρηθεί από μέρα σε μέρα για να εξυπηρετήσει καλύτερα τα προσωπικά συμφέροντα. Ζηλεύονται μεταξύ τους, αλλά συνασπίζο­νται από ένα κοινό μίσος κατά του Βενιζέλου, που τους κάνει να υπακούουν τυφλά στο βασιλιά και το γερμανόφιλο κόμμα.

[...] Αντόζ ο φοβερός γερμανικός οργανισμός, που προετοιμάστηκε πολλά χρόνια και λει­τουργεί θαυμάσια, ήταν τόσο ισχυρός, που ανέτρεψε το Βενιζέλο, για να οδηγήσει τη Συμμαχία σε αποτυχία και θα μπορούσε να φοβηθεί κανείς πως σε μια δεδομένη στιγμή ο ελληνικός στρα­τός θα στρεφόταν εναντίον των στρατευμάτων μας.

[...] Εκτός των εχθρικών αυτών στοιχείων, η πλειονότητα του ελληνικού έθνους είναι με το μέ­ρος μας τόσο συναισθηματικά όσο και λόγω παραδόσεων [...] Είναι καιρός αυτή η κατάσταση να πάρει τέλος. Δε βλέπω να φθάνουμε σ' ένα αποτέλεσμα με κανονικά μέσα. Μόνο μια απλή, γρήγορη και ριζική λύση υπάρχει [...] Πρέπει η Συμμαχία να θέσει ένα δυνατό χέρι πάνω σ' όλη τη χώρα[...]

Μόνο η εμφάνιση του στόλου στην Αθήνα και μερικές μέρες έλλειψη ειδών διατροφής [...] θα επιτρέψουν να κυλίσει αυτή η επιχείρηση χωρίς επεισόδιο. Δε θα πρέπει να υπάρξει και δε θα υπάρξει, εάν κανείς ξέρει να το χειριστεί κατάλληλα, ούτε μια σταγόνα αίματος».

Χάρης Τσιρκινίδης, Επιτέλους τους ξεριζώσαμε...Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, της Θράκης και της Μ. Ασίας μέσα από τα γαλλικά αρχεία, Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1999, σ. 121.

ΙΙ. Η υποδοχή και παραμονή τον Ελληνικού Στρατού στο Γκαίρλιτς (Αφήγηση Έλληνα στρατιώτη)

«Ήταν τον Σεπτέμβριο μήνα το 1916 <που πήγαμε στη Γερμανία>. Τρία χρόνια κάναμε. Το 1919 φύγαμε απ' τη Γερμανία. Τέλος πάντων, πηγαίνοντας ικείπέρα στη Γερμανία, φτάνουμι στου Γκαίρλιτς. Ικεί είχι σταματήσει η αμαξουστοιχία κι μας κοιτούσι ου κόσμους. Η κίνηση απαγορεύονταν αυστηρά για να πιράσει ο Ελληνικός Στρατός, να κάνει παρέλαση. Σταμάτσι όλος ο κόσμος. Βλέποντας όταν ο στρατηγός μας ο κ. Χατζόπουλος σταμάτσι με το φάκελο στας χείρας του, έφτασι ο υπασπιστής του Κάιζερ μι του Επιτιλείου κι έκαναν αλλαγές κι άρχισαν οι σάλπιγγες ναχτυπάν τατατά ταρατατά. Όπους συνήθως. Έκαναν αλλαγές στα έγγραφα. Έγραψι ο καθένας ας πούμι: "Καλωσορίσατε Ελληνικέ Στρατέ, κύριοι αξιωματικοί, καλωσορίσατε και τα λοιπά. Τα συνηθισμένα". [...], αλλά δεν σας είπα του εξής όμως. Όταν κατεβήκαμι, μας πα-ρέδουσαν κι τουν οπλισμό οι Γερμανοί απ' τα βαγόνια. Βάλαμι εφ' όπλου λόγχη.[...] Εμπρός, αρς, λοιπόν, άρχισαν οι σάλπιγγες, λοιπόν, το Βερίκοκο να παίζουν, ο δε γερμανικός λαός στα παράθυρα, στα μπαλκόνια και στους δρόμους βγήκαν και ρίχναν ανθοδέσμες, ρίχναν συνήθως ρίζια, ρίχναν κουφέτα και να λεν: "Καλώς ορίσατε, Έλληνες στρατιώτες».

Θ. Α. Νημάς, Ο περιπετειώδης βίος του εκ Πλατάνου Τρικάλων στρατιώτη Κων/ου Τσόγια (1894-1987), Τρικαλινά 23 (2023), σ. 136-138.

ΙΙΙ. Ακούστε εδώ το τραγούδι "Ο Μακεδών" [Της Αμύνης τα παιδιά] που γράφτηκε για να τιμήσει τον Βενιζέλο και το Κίνημα Εθνικής Άμυνας. 

Ι. Οι ευθύνες για τον πόλεμο
«Οι Συμμαχικές δυνάμεις επιβεβαιώνουν και η Γερμανία αποδέχεται την ευθύνη της και την ευθύνη των συμμάχων της για την πρόκληση των απωλειών και των καταστροφών στις οποίες υποβλήθηκαν οι Συμμαχικές κυβερνήσεις και οι λαοί τους ως συνέπεια του πολέμου».
[Η διατύπωση της ευθύνης για τον πόλεμο από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, 1919]

«Μας εξανάγκασαν να αποδεχθούμε την αποκλειστική ευθύνη του πολέμου: μια τέτοια παραδοχή στα χείλη μου θα ήταν ψευδής. Δεν επιζητούμε την απαλλαγή της Γερμανίας από κάθε ευθύνη γι' αυτόν τον παγκόσμιο πόλεμο και για τον τρόπο που διεξήχθη. Ωστόσο, με έμφαση αρνούμαστε ότι η Γερμανία της οποίας ο λαός αισθανόταν ότι διεξάγει αμυντικό πόλεμο, πρέπει να εξαναγκαστεί να αποδεχθεί την αποκλειστική ευθύνη».[Κόμης Μπρόκντορφ-Ράντζαν, επικεφαλής της γερμανικής αντιπροσωπείας στις Βερσαλλίες, 1919]

ΙΙ. Παρακολουθήστε εδώ  τα πρώτα 15 λεπτά του ντοκιμαντέρ για τις καταστροφικές συνέπειες του Α'Παγκοσμίου Πολέμου. 

Ι. Η πρώτη επίσημη ομιλία του Λένινστο σοβιέτ της Πετρούπολης

Σύντροφοι, η εργατοαγροτική επανάσταση, για την αναγκαιότητα της οποίας μιλούσαν συνεχώς οι μπολσεβίκοι, νίκησε […]. Ένα από τα άμεσα καθήκοντά μας είναι η ανάγκη να τερματίσουμε αμέσως τον πόλεμο […]. Η δίκαιη, άμεση ειρήνη, που θα προτείνουμε θα βρει παντού θερμή απήχηση στις διεθνείς προλεταριακές μάζες […]. Θα κερδίσουμε την εμπιστοσύνη των αγροτών μ’ ένα διάταγμα, που θα καταργήσει την τσιφλικάδικη ιδιοκτησία […]. Θα εγκαθιδρύσουμε πραγματικό εργατικό έλεγχο στην παραγωγή […].

Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, Σύγχρονη Εποχή, τόμ. 26, σ. 220-221.

ΙΙ. Το 1925, ο μεγάλος Σοβιετικός θεωρητικός του κινηματογράφου και σκηνοθέτης, Σεργκέι Αϊζενστάιν, χρεώνεται από την «Γκοσκινό», την κρατική υπηρεσία κινηματογραφίας, να δημιουργήσει μια ταινία με αφορμή τη συμπλήρωση 20 χρόνων από την επανάσταση του 1905. Το περιστατικό του «Ποτέμκιν» δεν ξεπερνούσε τις δύο σελίδες στο σενάριο που είχε μπροστά του. Σε αυτό το μικρό όμως κείμενο θα σταθεί ο μεγάλος δημιουργός, αντιλαμβανόμενος πως δεν έχει μπροστά του ένα απλό «περιστατικό», αλλά ένα ολοκληρωμένο έπος. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήσει την – κατά γενική ομολογία – καλύτερη ταινία του, το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», η οποία συγκαταλέγεται μεταξύ των 10 σημαντικότερων ταινιών από καταβολής κινηματογράφου και θεωρείται – σε σπουδαιότητα – ισοδύναμη με την «Γκουέρνικα» του Πικάσο. Πρόκειται για ένα «ρεσιτάλ» σκηνοθεσίας και μοντάζ που διδάσκεται σε όλες τις κινηματογραφικές σχολές του κόσμου, ενώ ο ίδιος ο δημιουργός, μέσω του «Ποτέμκιν», θα προτείνει στην τέχνη του νέες τεχνικές και θα ανοίξει νέους δημιουργικούς δρόμους. Η πασίγνωστη σεκάνς (σ.σ. σύνολο σκηνών που παρουσιάζουν μια ενότητα χρόνου, χώρου ή δράσης) της ταινίας με τους στρατιώτες να κατεβαίνουν τα σκαλοπάτια της Οδησσού αποτελεί τη «βίβλο» των κινηματογραφιστών, αλλά και την πλέον τραγική αποτύπωση των συναισθημάτων που βρίσκονται στο εκρηκτικό τους απόγειο σε μια ιστορική στιγμή όπως αυτή της επανάστασης του 1905, για μας τους υπόλοιπους, το κοινό. Δείτε εδώ την πιο εμβληματική σκηνή της ταινίας. 

Ι. Παρατηρήστε τα παρακάτω ζωγραφικά έργα. Γνωρίζετε την ιστορία τους; 

ΙΙ. Νίκος Εγγονόπουλος 

ΝΕΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΙΣΠΑΝΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ
ΦΕΝΤΕΡΙΚΟ ΓΚΑΡΘΙΑ ΛΟΡΚΑ* ΣΤΙΣ 19 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΤΟΥ 1936
ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΑΝΤΑΚΙ ΤΟΥ ΚΑΜΙΝΟ ΝΤΕ ΛΑ ΦΟΥΕΝΤΕ

…una acción vil y disgraciado*

Η Τέχνη κι η ποίηση δεν μας βοηθούν να ζήσουμε:
η τέχνη και η ποίησις μας βοηθούνε
να πεθάνουμε

περιφρόνησις απόλυτη
αρμόζει
σ’ όλους αυτούς τους θόρυβους
τις έρευνες
τα σχόλια επί σχολίων
που κάθε τόσο ξεφουρνίζουν
αργόσχολοι και ματαιόδοξοι γραφιάδες
γύρω από τις μυστηριώδικες κι αισχρές συνθήκες
της εκτελέσεως του κακορίζικου του Λόρκα
υπό των φασιστών

μα επί τέλους! πια ο καθείς γνωρίζει πως
από καιρό τώρα
—και προ παντός στα χρόνια τα δικά μας τα σακάτικα—
είθισται*
να δολοφονούν
τους ποιητάς

Όταν ξεκινούσε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος στην Ελλάδα κυβερνούσε μετά από πραξικόπημα ο Ιωάννης Μεταξάς, που επέβαλε στη χώρα μια σκληρή, φασίζουσα δικτατορία. Το 1939 η χώρα έμοιαζε να βρίσκεται έξω από το μάτι του κυκλώνα. Όμως, στις 15 Αυγούστου του 1940 η σύμμαχος των Γερμανών, η φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι, έδειξε με τη βύθιση του καταδρομικού Έλλη στην Τήνο τις διαθέσεις της. Το πρωί της 28^ης Οκτωβρίου, ο Ιταλός πρέσβης  επέδωσε στον Μεταξά τελεσίγραφο, με το οποίο η Ιταλία ζητούσε ελεύθερη διέλευση μέσα από τα ελληνικά εδάφη. Το πρωί, στις 6 η ώρα, προτού καν το τελεσίγραφο εκπνεύσει, τα ιταλικά στρατεύματα παραβίαζαν τα ελληνικά σύνορα. Ο πόλεμος είχε αρχίσει και για την Ελλάδα. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας εκδίδεται το πρώτο πολεμικό ανακοινωθέν.

Στα βουνά της Ηπείρου οι Έλληνες κατόρθωσαν να απωθήσουν τις ιταλικές δυνάμεις ως τα αλβανικά σύνορα. Οι Ιταλοί αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν στο εσωτερικό της Αλβανίας καταδιωκόμενοι από τα ελληνικά στρατεύματα που προελαύνουν παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Ο απλός στρατιωτικός περίπατος, όπως θεωρούσε την εκστρατεία κατά της Ελλάδας ο Μουσολίνι, είχε εξελιχθεί σε πραγματική πανωλεθρία, αλλά ο Μουσολίνι δεν ήθελε να δεχθεί γερμανική βοήθεια στον αγώνα κατά της Ελλάδας. Ο Χίτλερ όμως βιαζόταν να τελειώνει με την «υπόθεση Ελλάδα» πριν από το Μάιο του ΄41, διάστημα κατά το οποίο σχεδίαζε να ξεκινήσει την «επιχείρηση Barbarossa» ενάντια στη Σοβιετική Ένωση.

Η Γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας ξεκίνησε τελικά στις 6 Απριλίου του 1941. Οι Γερμανοί με τη θηριώδη πολεμική τους μηχανή καταλαμβάνουν τις θέσεις του ελληνικού στρατού. Στις 9 Απριλίου οι ελληνικές δυνάμεις υποχρεώθηκαν να συνθηκολογήσουν. Στις 27 Μαΐου έμπαιναν στην Αθήνα. Τελευταία έμελλε να καταληφθεί η Κρήτη, για την οποία οι Γερμανοί έθεσαν σε εφαρμογή το σχέδιο “Ερμής”, που προέβλεπε σφοδρό βομβαρδισμό. Ο πόλεμος του 40-41 στα βουνά της Αλβανίας δεν υπήρξε μόνο ο θρίαμβος μιας γενιάς. Ήταν και το απόλυτο ανθρώπινο δράμα. Αυτό που δεν περιγράφεται ούτε στους πολεμικούς χάρτες ούτε στις σελίδες της ιστορίας. Η χώρα βρέθηκε στη συνθηκολόγηση με τις μεγαλύτερες απώλειες συγκριτικά με τον πληθυσμό της.

Οι ανάπηροι του πολέμου της Αλβανίας, συγκεντρωμένοι στα νοσοκομεία της Αθήνας, εγκαταλείφθηκαν κυριολεκτικά στην τύχη τους. Η ελλιπής τροφή και περίθαλψη τούς οδήγησε στην έσχατη στέρηση. Αυτοί που χάρισαν την αρτιμέλειά τους και το αίμα τους στην πατρίδα δεν είχαν το δικαίωμα της κρατικής μέριμνας μέσα στο κράτος των δοσίλογων που δημιουργήθηκε με τη γερμανική κατοχή.

Τον πόλεμο σύντομα ακολούθησε η εξόντωση του ελληνικού λαού με την πείνα την περίοδο της Κατοχής. Οι εφημερίδες κατέγραφαν έως και 400 θανάτους μέσα σε μια μέρα, σε μια εποχή που ο πληθυσμός της Αττικής δεν ξεπερνούσε τις 800 000. Η ασιτία το χειμώνα του 41-42 άφησε νεκρούς στους δρόμους της Αθήνας πάνω από 250 000 ανθρώπους.

Οι Έλληνες προβαίνουν αμέσως σε πράξεις δολιοφθοράς και αντίστασης κατά της ξενικής κατοχής. Λίγες βδομάδες μετά την εισβολή, ένα βράδυ του Μαΐου Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΡΤΙΖΑΝΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ, όπως τιμητικά τον χαρακτήρισε ο στρατηγός ντε Γκολ, ο νεαρός φοιτητής της ΑΣΟΕΕ Μανώλης Γλέζος θα κατεβάσει μαζί με το φίλο και συναγωνιστή του Απόστολο Σάντα τη χιτλερική σημαία από την Ακρόπολη, αναπτερώνοντας το ηθικό των υποταγμένων λαών της Ευρώπης.

Στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, ιδρύεται στην κατεχόμενη Αθήνα το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ). Το Φεβρουάριο του 42 ο Ελληνικός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ). Τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου, η πρώτη ομάδα ανταρτών βγαίνει στο βουνό. Λίγο αργότερα εμφανίζονται και οι πρώτες ένοπλες ομάδες του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου. (ΕΔΕΣ). Η ένοπλη αντίσταση στον κατακτητή έχει ξεκινήσει και θα κορυφωθεί με την ανατίναξη της Γέφυρας του Γοργοποτάμου το Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς μετά από συνεργασία του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και άγγλων στρατιωτών.

Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής, σε μια προσπάθεια εξάλειψης του αντάρτικου κινδύνου στην Ελλάδα, εφαρμόζουν αντίποινα. «Δυστυχώς δεν είναι δυνατό να τους αποκεφαλίσουμε όλους», ανέφερε, μάλλον με πικρία, σε έκθεσή του στις 9 Δεκεμβρίου 1943 ο Στρατηγός August Winter (Άουγκουστ Βίντερ), αποτυπώνοντας με τον πιο εύγλωττο τρόπο τις γερμανικές απόψεις σχετικά με τη γενικότερη στάση που θα έπρεπε να τηρήσουν οι δυνάμεις Κατοχής έναντι του άμαχου πληθυσμού.

Στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας η δημιουργία και ανάπτυξη του ΕΑΜ και του ένοπλου κινήματος του ΕΛΑΣ, όπως και των άλλων αντάρτικων ομάδων, ονομάστηκε ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ. Είναι ένα φαινόμενο μοναδικό και κομβικό για την ιστορία της χώρας και οδήγησε στην απελευθέρωσή της.

* 

* Οι φωτογραφίες είναι της Βούλας Παπαϊωάννου. [Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη]

Ι. Παρατηρήστε στις παρακάτω εικόνες:

α) Ένα αγόρι να περπατά ανάμεσα σε πτώματα, αμέσως μετά την απελευθέρωσή του (1945):

β) Την απελευθέρωση του στρατοπέδου Μπούχενβαλντ (1945):

γ) τον πολεμικό ανταποκριτή στα ερείπια της Χιροσίμα:

Και συζητήστε το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. 

ΙΙ. Εδώ ένα άρθρο και σύντομα βίντεο σχετικά με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων. 

Ι. Μετά το τέλος του Πολέμου, στην ομιλία του στο Φόλτον του Μιζούρι, τον Μάρτιο του 1945, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ δήλωσε πως «από το Στέτιν της Βαλτικής Θάλασσας ως την Τεργέστη της Αδριατικής, ένα σιδηρούν παραπέτασμα έχει κατέβει διασχίζοντας την ευρωπαϊκή ήπειρο. Πίσω από εκείνη τη γραμμή βρίσκονται όλες οι πρωτεύουσες των παλαιών κρατών της κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Η Βαρσοβία, το Βερολίνο, η Πράγα, η Βιέννη, η Βουδαπέστη, το Βελιγράδι, το Βουκουρέστι και η Σόφια, όλες αυτές οι φημισμένες πόλεις και οι πληθυσμοί γύρω τους βρίσκονται στη σφαίρα που δεν μπορώ παρά να ονομάσω σοβιετική, και τελούν όλες, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο όχι μόνο υπό σοβιετική επιρροή αλλά και υπό έναν εντονότατο και σε πολλές περιπτώσεις αυξανόμενο έλεγχο από τη Μόσχα».

Απόσπασμα της ομιλίας του στο Anne Applebaum, Σιδηρούν παραπέτασμα: Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη 1944-1956, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2016, ix.

ΙΙ. Δεκεμβριανά 

Παρακολουθήστε εδώ ένα βίντεο σχετικά με τα γεγονότα των Δεκεμβριανών και τη μάχη της Αθήνας.