Μάθημα : Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου (Β' Λυκείου)

Ι. Παρατηρήστε τους χάρτες που ακολουθούν και προσπαθήστε να θυμηθείτε τις σημαντικότερες αλλαγές που συνέβησαν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία από τον 3ο έως τον 6ο αιώνα.

α) Ποιο τμήμα της αυτοκρατορίας γίνεται σταδιακά ισχυρότερο και για ποιον λόγο; 

β) Ποιος αυτοκράτορας χώρισε το κράτος σε ανατολικό και δυτικό και ποια ήταν η εξέλιξη αυτών των δύο; 

γ) Ποια φύλα κατέλαβαν το δυτικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας; 

Παρατηρήστε την έκταση του ρωμαϊκού κράτους στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Ποιες περιοχές περιλαμβάνει; Κάτω από ποιες συνθήκες φαντάζεστε πως επετεύχθη αυτή η επέκταση; 

Δείτε τώρα τον χάρτη του ρωμαϊκού κράτους στα μέσα του 7ου αιώνα. Τι παρατηρείτε; Γνωρίζετε ποια φύλα απειλούσαν τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία εκείνη την περίοδο; 

Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος έμεινε στην ιστορία για τους πολέμους του εναντίον των Περσών, αλλά και τη διοικητική μεταρρύθμιση που τόλμησε να εφαρμόσει στην αυτοκρατορία. Ακολούθησε μια επιτυχημένη πορεία τόσο στην εξωτερική όσο και στην εσωτερική του πολιτική.

Ι. Εξωτερική πολιτική

Παρατηρήστε τις παρακάτω εικόνες. Μπορείτε να διακρίνετε σ΄ αυτές πρόσωπα ή γεγονότα; 

ΙΙ. Εσωτερική πολιτική 

Διαχωρίζοντας την αυτοκρατορία σε θέματα, ο Ηράκλειος κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα στράτευμα διαφορετικού χαρακτήρα, πιο αξιόμαχο και αποτελεσματικό. Παράλληλα, κατέστησε ισχυρότερη κοινωνική τάξη του κράτους τους ελεύθερους αγρότες. 

ΙΙΙ. Εξελληνισμός της αυτοκρατορίας

Στους τίτλους του αυτοκράτορα και των αξιωματούχων του διακρίνεται μια υποχώρηση του ρωμαϊκού παρελθόντος. Μπορείτε να επαληθεύσετε αυτή την παρατήρηση στα έργα τέχνης που ακολουθούν; Λάβετε υπόψη σας ότι το πρώτο έργο είναι του 4ου και το δεύτερο του 6ου αιώνα. 

α) Φρέσκο από το παλάτι του Κωνσταντίνου (310-330) - Καθεδρικό Μουσείο Τριέρ, Γερμανία:

β) Ευαγγέλια του Ραββουλά, 6ος αιώνας (586), Βιβλιοθήκη Medicea Laurenziana, Φλωρεντία. 

Προϊσλαμική Αραβία 

Πριν από την εμφάνιση του Ισλάμ, οι Άραβες δεν αποτελούσαν απειλή για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Ζούσαν στην αραβική χερσόνησο, χωρισμένοι σε νομαδικές φυλές μεταξύ των οποίων συχνά λάμβαναν χώρα εμφύλιες συγκρούσεις. Μόνο στο νότιο τμήμα της χερσονήσου είχε αναπτυχθεί ειρηνική αγροτική ζωή. 

Εμφάνιση του Ισλάμ

Μετά την αποδημία του Μωάμεθ στη Μεδίνα (Εγίρα-622), δημιουργήθηκε μια ισχυρή κοινότητα πιστών, οι αραβικές φυλές ενώθηκαν και τερματίστηκε η πολιτική διάσπαση της αραβικής χερσονήσου. Σύμφωνα με το κοράνι, πιστοί της νέας θρησκείας (ισλάμ), είχαν την υποχρέωση να διαδώσουν την θρησκεία τους στους απίστους πολεμώντας (τζιχάντ). 

Ι. Παρακολουθήστε εδώ το χρονολόγιο της αραβικής εξάπλωσης και συζητήστε για τα αίτια που, κατά τη γνώμη σας, τη διευκόλυναν. 

ΙΙ. Εδώ μπορείτε να δείτε έργα ισλαμικής τέχνης από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη. 

Ι. Παρατηρήστε την παρακάτω εικόνα από το ψαλτήρι του Χλουντώφ (9ος αιώνας, Ιστορικό Μουσείο Μόσχας). Τι βλέπετε; Σε ποια ιστορική περίοδο σας παραπέμπει; 

ΙΙ. Παρακολουθήστε εδώ το χρονολόγιο της Εικονομαχίας. 

ΙΙΙ. Μελετήστε εδώ πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές με τα βασικά επιχειρήματα των δύο πλευρών. 

ΙΙΙ. Και εδώ μια προσεκτικότερη επεξεργασία πρωτογενούς πηγής από τη Χρονογραφία του Θεοφάνη. 

Ι. Παρατηρήστε τον παρακάτω χάρτη και προσπαθήστε να διακρίνετε τα κράτη της δυτικής Ευρώπης του 7ου αιώνα. Πώς ονομάζεται στον χάρτη η "βυζαντινή αυτοκρατορία"; 

ΙΙ. Παρακάτω μπορείτε να δείτε βυζαντινές εικόνες αντίγραφα των οποίων υπάρχουν στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Τι απεικονίζεται σε καθεμιά από αυτές; Ποιος είναι ο τίτλος του "βυζαντινού αυτοκράτορα"; 

ΙΙΙ. Με ποιον τρόπο η αντίληψη της "ελέω Θεού βασιλείας" μεταλαμπαδεύτηκε και στη δυτική Ευρώπη; Ποιος ήταν ο πρώτος "ελέω Θεού βασιλεύς" που έστεψε ο Πάπας Λέων Γ'; 

IV. Παρακάτω βλέπετε τη στέψη του Καρόλου του Μέγα στον οποίο ο πάπας έδωσε τον τίτλο του "Μέγα ειρηνοποιού αυτοκράτορα, κυβερνήτη του Ρωμαϊκού κράτους". Τι σας κάνει εντύπωση σε αυτόν τον τίτλο; 

Ι. Εκχριστιανισμός Σλάβων και Βούλγαρων

Δέκα πράγματα που δεν γνωρίζουμε για τους Βουλγάρους: 

1. Κατάγονται από την κεντρική Ασία και ανήκουν στην τουρκο-αλταϊκή οικογένεια. 

2. Λόγω της πίεσης των Χαζάρων, μετακινούνται δυτικότερα και εγκαθίστανται στην περιοχή μεταξύ της οροσειράς του Αίμου και του ποταμού Δούναβη. 

3. Το πρώτο βουλγαρικό κράτος ιδρύεται τον 7ο αιώνα. 

4. Σταδιακά το πρωτοβουλγαρικό στοιχείο αφομοιώνεται από το σλαβικό και η σλαβική γλώσσα υιοθετείται από τους Βουλγάρους. 

5. Το βυζαντινό κράτος έχει φιλικές σχέσεις με τους Βουλγάρους μέχρι τα μέσα του 8ου αιώνα (Κωνσταντίνος Ε' - Ίσαυροι). 

6. Ο Κων/ος Ε' αντιλαμβάνεται ότι το βουλγαρικό κράτος αποκτά δυναμική και μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εχθρό της αυτοκρατορίας. Ενισχύει τα οχυρά, μεταφέρει εποίκους από τη ΜΑσία στη Θράκη και εκδράμει πολλές φορές ενάντια στους Βουλγάρους. 

7. Ο χάνος Κρούμος Α' επεκτείνει επικίνδυνα τα σύνορα του βουλγαρικού κράτους. Νικά τον βυζαντινό αυτοκράτορα και μετατρέπει το κρανίο του σε κύπελο. 

8. Στα μέσα του 9ου αιώνα το βουλγαρικό κράτος εκτείνεται από τον Εύξεινο ως την Αδριατική. 

9. Ο εκχριστιανισμός του λαού των Βουλγάρων ξεκίνησε από βυζαντινούς μοναχούς αιχμαλώτους. Θα διευθετούσε τις διαφορές μεταξύ Πρωτοβούλγαρων και Σλάβων λειτουργώντας συνεκτικά, αλλά θα αποτελούσε το "μήλο της έριδος" μεταξύ του πάπα και του πατριάρχη Φώτιου. Ο Βόρης βαφτίστηκε χριστιανός υπό την πίεση των όπλων και του λιμού. Οι ειδωλολάτρες βογιάροι που αντέδρασαν στη νέα θρησκεία αποκεφαλίστηκαν. 

10. Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων προκάλεσε το πρώτο Σχίσμα ανάμεσα στην ανατολική και δυτική εκκλησία. Μετά από τη Σύνοδο του 867 που το οριστικοποίησε, ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄δολοφονήθηκε. 

ΙΙ. Σχίσμα μεταξύ των δύο εκκλησιών. 

Δείτε εδώ τις εξελίξεις που οδήγησαν στο οριστικό Σχίσμα (1054). 

Η ζωή της γυναίκας στο Βυζάντιο μέσα από τις πηγές. 

1. Νομοθεσία Ιουστινιανού – Digest (6ος αι.)

«Η γυνή έχει το δικαίωμα να κληρονομήσει, να διαχειρίζεται περιουσίαν και να συνάπτει συμβόλαια, εάν τούτο καθίσταται αναγκαίον εξ αιτίας απουσίας ή θανάτου του ανδρός».

Το ρωμαϊκό δίκαιο, ενσωματωμένο στη βυζαντινή έννομη τάξη, προβλέπει μορφές σχετικής οικονομικής αυτενέργειας των γυναικών σε κρίσιμες περιστάσεις.

2. Διαθήκη της Θεοφανώς Παλαιολογίνας (14ος αι.)

 «Τη δούλη Σοφία αφιερώ το περιδέραιον το ερυθρόν, και την ελευθερίαν της χαρίζω, διότι υπήρξεν εν τη αρρώστια μοι πιστή και προσεκτική».

Παράδειγμα χειραφετικής δράσης γυναίκας της ανώτερης τάξης, που διαχειρίζεται περιουσία, απονέμει χάρη και διαμορφώνει λόγο ελευθερίας.

3. Πρακτικά δικαστικής διαμάχης (13ος αι.)

«Η χήρα Ευανθία κατηγόρησε τον ανεψιόν του αποθανόντος ότι εσφετερίσθη τα δύο χωράφια και αρνείται να παραδώσει τα έγγραφα της διανομής».

Τεκμήριο ενεργητικής συμμετοχής γυναικών στα δικαστήρια, ιδίως για ζητήματα που αφορούν περιουσιακά και οικογενειακά δικαιώματα.

4. Βίος Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας

«Η Μαρία περιώδευσε μόνη της την Πόλιν επί ημέρας, ζητώντας έλεος, και οι άνθρωποι την απεμάκρυναν, έως ότου ηγέρθη υπό της πίστεως και απεσύρθη εις την έρημον».

Αν και αγιολογικό, το απόσπασμα φωτίζει τη μοναξιά και την κοινωνική απόρριψη μιας γυναίκας στον δημόσιο χώρο της Πόλης – μια εξαιρετικά σπάνια σκηνή.

5. Επιστολή ανώνυμης μοναχής (τέλη 12ου αι.)

«Τα έσοδα του ξενώνος επαρκούν μόνον δια τας ανάγκας των αδελφών· όσα περισσεύουν, δίδονται εις τα πτωχάς γυναίκας της συνοικίας, ιδίως τας μη εχούσας σύζυγον».

Έμμεση μαρτυρία για τον θεσμικό ρόλο των μοναστηριών ως φορέων πρόνοιας για τις άπορες γυναίκες και χήρες.

Ι. Παρακολουθήστε στον παρακάτω χάρτη τη θρησκευτική διαίρεση του χριστιανικού κόσμου: 

ΙΙ. Θυμάστε πώς ξεκίνησε το Σχίσμα των δύο εκκκλησιών τον 9ο αιώνα (εικονομαχία - φραγκικό κράτος - εκχριστιανισμός Βουλγάρων).

ΙΙΙ. Να συζητήσετε τις αφορμές, τις πραγματικές αιτίες, αλλά και τις συνέπειες στις οποίες θα μπορούσε να οδηγήσει η θρησκευτική διαίρεση του χριστιανικού κόσμου. 

Δείτε αναλυτικότερα τα γεγονότα εδώ. 

Ι. Παρατηρήστε τις παρακάτω εικόνες. Τι συμπεράσματα βγάζετε για τη μεσαιωνική κοινωνία της Δυτικής Ευρώπης; 

ΙΙ. Μπορείτε να διακρίνετεστην παρακάτω πυραμίδα τις κοινωνικές τάξεις της φεουδαρχικής κοινωνίας ;

Η φεουδαρχική κοινωνία αναγνώριζε τρεις τάξεις: τους ανθρώπους της προσευχής (κληρικούς και μοναχούς), τους ανθρώπους του πολέμου (άρχοντες) και τους ανθρώπους της εργασίας. Στην ουσία, αυτές αντιστοιχούσαν σε δύο, στους προνομιούχους φεουδάρχες και στους χωρικούς, αφού οι άνθρωποι της Εκκλησίας ανήκαν στους πρώτους.

α) Στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας ήταν ο βασιλιάς.

β) Οι άμεσοι υποτελείς του (δούκες, κομήτες, βαρώνοι, μαρκήσιοι κ.ά), που ήταν συγχρόνως και φεουδάρχες, αποτελούσαν την αριστοκρατία.

γ) Από αυτούς εξαρτιόνταν οι κατώτεροι υποτελείς, οι οποίοι έπαιρναν επίσης γη ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους. Κάτοχοι φέουδων μπορούσαν να είναι και οι εκκλησιαστικοί άρχοντες καθώς και οι έφιπποι μαχητές, οι λεγόμενοι ιππότες.
δ) Το υπόλοιπο τμήμα της κοινωνικής πυραμίδας συγκροτούσαν:

• οι ελεύθεροι γεωργοί, που ήταν μικροϊδιοκτήτες,
• οι πάροικοι που αποτελούσαν την πλειονότητα των αγροτών και απολάμβαναν μια περιορισμένη   ελευθερία (ήταν δεμένοι με τη γη, κατέβαλλαν φόρο στο φεουδάρχη της περιοχής και δεν μπορούσαν να παντρευτούν χωρίς την άδειά του)
• και, τέλος, οι δούλοι (κυρίως ξένοι αιχμάλωτοι πολέμου) που χαρακτηρίζονταν από νομική άποψη ως κινητά αντικείμενα.
• Το φεουδαρχικό σύστημα είχε ως συνέπεια τον κατακερματισμό της κρατικής εξουσίας σε μικρότερα ή μεγαλύτερα φέουδα που αποτελούσαν συχνά πραγματικές ηγεμονίες. Από τις ηγεμονίες αυτές συγκροτήθηκαν αργότερα ενιαίες επικράτειες που ως ένα βαθμό αντιστοιχούν στα σημερινά κράτη της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας. Επειδή κάθε φέουδο αποτελούσε ουσιαστικά ένα μικρό κράτος, αυτό είχε ως αποτέλεσμα αποτέλεσμα την πολυδιάσπαση της κρατικής εξουσίας και τους συνεχείς πολέμους μεταξύ των φεουδαρχών. Ωστόσο με την πάροδο του χρόνου τα κρατίδια αυτά συνενώθηκαν, αποτελώντας την αρχή των σύγχρονων κρατών της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Αγγλίας. 

Δείτε εδώ και εδώ δύο σύντομα βίντεο για τη λειτουργία του φεουδαρχικού συστήματος στη Δυτική Ευρώπη. 

Και εδώ μια πηγή για την κοινωνική διαστρωμάτωση στο βυζαντινό κράτος και τη φεουδαρχική κοινωνία της Δύσης. 

 Ι. Η τελευταία περίοδος ακμής της βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν η εποχή διακυβέρνησης των Μακεδόνων αυτοκρατόρων (867-1057), κατά τη διάρκεια της οποίας των βυζαντινό κράτος σημεώνει στρατιωτικές επιτυχίες, επεκτείνει τα σύνορά του, αντιμετωπίζει εξωτερικούς και εσωτερικούς εθχρούς και ενισχύει τους ελεύθερους αγρότες. 

Η περίοδος που ακολούθησε, ωστόσο, ήταν περίοδος οικονομικής, στρατιωτικής και πολιτικής αστάθειας και συνέπεσε με την εμφάνιση και επέλαση των Σελτζούκων Τούρκων στα παράλια της Μικράς Ασίας. 

ΙΙ. Δείτε στις παρακάτω πρωτογενείς πηγές την κατάσταση της αυτοκρατορίας την εποχή της μάχης του Ματζικέρτ. 

Πηγή 1: Ο στρατός του Ρωμανού Δ' Διογένη

Ο Αυτοκράτορας ξεκίνησε για την εκστρατεία βιαστικά, με στρατό που δεν άρμοζε σε αυτοκράτορα των Ρωμαίων, αλλά που ήταν χαρακτηριστικός των καιρών: τον αποτελούσαν Βούλγαροι, Ούζοι και άλλοι ξένοι που έτυχε να βρίσκονται εκεί, καθώς επίσης και Φράγκοι και Βαράγγοι. Όλοι αυτοί πήραν την αυτοκρατορική εντολή να πάνε στη Φρυγία, που βρίσκεται στο θέμα Ανατολικόν, και όπου έβλεπε κανείς το απίθανο αυτό θέαμα: οι περίφημοι στρατιώτες των Ρωμαίων, που είχαν υποτάξει Ανατολή και Δύση, δεν ήταν παρά λίγοι άνδρες, τσακισμένοι από τη φτώχεια και το άγχος και άοπλοι... Επειδή για πολλά χρόνια κανένας αυτοκράτορας δεν είχε επιχειρήσει εκστρατείες, οι στρατιώτες ήταν άσχετοι και άχρηστοι, και στερημένοι από μισθό και τις συνηθισμένες προμήθειες. Ήταν δειλοί και φυγόμαχοι και φαίνονταν ανίκανοι για οποιαδήποτε γενναία πράξη ...Σε αντίθεση οι στρατιώτες του εχθρού ήταν τολμηροί, επίμονοι, πεπειραμένοι και γενικά κατάλληλοι για πόλεμο.

Γεώργιος Κεδρηνός , II, 668-669, στο : Σπ. Βρυώνης, Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού της Μικρός Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού (11ος- 15ος αι.), μετ. Κ. Γαλαταριώτου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996, 82

Πηγή 2: Οι συνέπειες της μάχης του Ματζικέρτ

Από την εποχή των διαδόχων του Διογένη, οι βάρβαροι καταπάτησαν τα σύνορα της αυτοκρατορίας των Ρωμαίων...Η δύναμη των βαρβάρων δεν περιορίστηκε παρά μόνο όταν άρχισε η βασιλεία του πατέρα μου (Αλεξίου Α' Κομνηνού). Εξακόντισαν σπαθιά και λόγχες κατά των Χριστιανών, έκαναν μάχες, πολέμους σφαγές. Πόλεις αφανίστηκαν, περιοχές λαφυραγωγήθηκαν, ολόκληρη η χώρα των Ρωμαίων βάφτηκε με το αίμα των Χριστιανών. Ορισμένοι έπεσαν θλιβερά από τόξα και λόγχες, άλλοι σύρθηκαν από τα σπίτια τους στην αιχμαλωσία στις πόλεις της Περσίας. Πάνω απ' όλα βασίλευε ο τρόμος, και όλοι έτρεχαν να κρυφτούν στις σπηλιές, τα δάση, τα βουνά τους λόφους...

Αννα Κομνηνή III, 229, στο : Σπ. Βρυώνης, ό.π., 147- 148.

ΙΙΙ. Το βυζαντινό κράτος επιχείρησε να ανακάμψει την περίοδο διακυβέρνησης των Κομνηνών, αλλά δεν το κατόρθωσε. Η μικρή και μεσαία ιδιοκτησία απειλήθηκαν, οι ισχυροί έγιναν ισχυρότεροι, ενώ ο θεσμός της πρόνοιας έδωσε στο βυζαντινό στράτευμα φεουδαρχικά χαρακτηριστικά. Οι προνοιάριοι πολεμούσαν με αντάλγμα τα κτήματα που τους έδινε το κράτος (=πρόνοιες), αλλά δεν θύμιζαν σε τίποτα τους θεματικούς στρατούς. 

Ταυτόχρονα, στη Δύση ενισχύεται απειλητικά η δύναμη του πάπα, ενώ οι Βένετοι εξελίσσονται σε σημαντική εμπορική δύναμη που διεισδύει στη βυζαντινή αυτοπκρατορία, χάρη στα προνόμια που της παρέχουν οι Κομνηνοί με το Χρυσόβουλο του 1082.

Πηγή 3: Ο αριστοκρατικός πατριωτισμός των Κομνηνών

Εξυπηρέτησαν και οι δύο περίοδοι ( η εικονομαχική και των Κομνηνών ) πριν απ' όλα την εθνική επιταγή, δηλαδή την αντιμετώπιση του εξωτερικού εχθρού. Και οι δύο... εξαιτίας της αναγκαιότητας των καιρών, προκάλεσαν την στρατιωτικοποίηση της Αυτοκρατορίας, των θεσμών και της κοινωνίας της. Κατά τη διάρκεια αυτών των δύο περιόδων έγινε δυνατό να κινητοποιηθεί το έθνος και να σωθεί η βυζαντινή πατρίδα.

Ωστόσο, η εικονομαχία και η περίοδος των Κομνηνών διαφέρουν σένα βασικό σημείο: τους κοινωνικούς προσανατολισμούς των εμπνευστών τους. Ενώ οι Ίσαυροι στηρίχθηκαν κυρίως στο λαϊκό εθνικό στοιχείο, οι Κομνηνοί έφεραν σε πέρας την προσπάθειά τους, ευνοώντας κυρίως την αριστοκρατία της χώρας, δηλαδή τις μεγάλες αστικές και στρατιωτικές οικογένειες, που σφετερίστηκαν τον κρατικό μηχανισμό και έμειναν πάντα αλληλέγγυες σε μία δράση σχεδόν οικογενειακή, γιατί πολλές από αυτές συνδέονταν μεταξύ τους με οικογενειακούς δεσμούς.

Ε. Γλύκατζη- Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, Αθήνα 1977, 83.

* Δείτε εδώ μερικά από τα χρυσόβουλα των βυζαντινών αυτοκρατόρων. Και εδώ επιπλέον πληροφορίες για το Χυσόβουλο του 1082. 

Παρακολουθήστε εδώ ένα βίντεο για τη ζωή των αγροτών στη δυτική μεσαιωνική Ευρώπη. Ποια νέα εργαλεία χρησιμοποιούνται στην καλλιέργεια της γης κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα;