Μάθημα : "Η χαμένη εφηβεία της Μύρτιδoς" (IΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΪΟΣ 2025) ΤΑΦΗ Ή ΚΑΥΣΗ;

Η σημασία της ταφής στον Αρχαίο κόσμο

• Θεωρούνταν θρησκευτικό καθήκον. • Από την ανάπαυση του σώματος των νεκρών εξαρτιόταν η αποδοχή και η ανάπαυση της ψυχής τους στα Ηλύσια Πεδία. • Άταφοι έμεναν οι προδότες της πατρίδας, οι λιποτάκτες, οι ιερόσυλοι και οι αυτόχειρες.

H διαδικασία της ταφής

• Οι αρχαίοι Έλληνες τιμούσαν τους νεκρούς τους με μεγαλοπρεπείς τελετές και με τη διοργάνωση αθλητικών αγώνων. • Οι νεκροί τοποθετούνταν σε πλάγια στάση, με τα χέρια τους τοποθετημένα μπροστά στο πρόσωπο και τα γόνατά τους κεκαμμένα στο στήθος. • Έντυναν τους νεκρούς με λευκά ρούχα. • Η κηδεία αποτελούνταν από τρία στάδια: α) καλλωπισμός, β) εναπόθεση του σώματος στη νεκρική κλίνη, γ) εκφορά-ενταφιασμός, δ) ταφή. Συνήθιζαν να τοποθετούν γύρω από τον νεκρό διάφορα αντικείμενα (κτερίσματα) ανάλογα με την ηλικία, το φύλο και το επάγγελμά του.

Οι τάφοι

• Οι νεκροί θάβονταν συνήθως έξω από την πόλη ή σε κοντινούς λόφους. • Οι Αρχαίοι συνήθιζαν να στολίζουν με ποικίλους τρόπους τους τάφους. Για παράδειγμα, τοποθετούσαν σε αυτούς επιγραφές που αναφέρονταν στο γενεαλογικό δέντρο του νεκρού και στις αρετές του. • Πάνω στους τάφους των νεκρών προσεύχονταν συγγενείς και φίλους, οι οποίοι μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να επισκεφτούν τον τάφο του αγαπημένου τους νεκρού.

Οι Αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να στολίζουν με ποικίλους τρόπους τους τάφους. Για παράδειγμα, τοποθετούσαν σε αυτούς επιγραφές που αναφέρονταν στο γενεαλογικό δέντρο του νεκρού και στις αρετές του.  Πάνω στους τάφους των νεκρών προσεύχονταν συγγενείς και φίλοι οι οποίοι, ανά πάσα στιγμή, μπορούσαν να επισκεφτούν τον τάφο του αγαπημένου τους νεκρού.

Το έθιμο του ενταφιασμού και ιδιαίτερα η άσκησή του, κατά τον 5ο αιώνα, παράλληλα με τη ριζωμένη πια τότε καύση των νεκρών, είναι μια ακόμη απόδειξη για την ανεξιθρησκεία των Αθηναίων της βαθύτατα θρησκευτικής, κλασικής εποχής.

Από την ανάπαυση του σώματος των νεκρών εξαρτιόταν η αποδοχή και η ανάπαυση της ψυχής τους στα Ηλύσια Πεδία. Αξίζει να σημειωθεί πάλι ότι  άταφοι έμεναν οι προδότες της πατρίδας, οι λιποτάκτες, οι ιερόσυλοι και οι αυτόχειρες.

   Η ταφή ή καύση ή ενταφιασμός στην εποχή των αρχαίων Ελλήνων, επιβάλλεται από θρησκευτική ανάγκη και όχι μόνο για λόγους υγιεινής. Αρκεί απλώς ένα ράντισμα του νεκρού με χώμα, ώστε να εξευμενισθεί και και να μη γίνει ον που επιτίθεται και τιμωρεί. Αυτό το καθήκον επιτελεί η Αντιγόνη στο νεκρό σώμα του αδερφού της Πολυνείκη και αψηφά τη θανατική ποινή που της επιβάλλει ο Κρέων (Σοφοκλέους, Αντιγόνη)...
Ο Όμηρος στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας μας αφηγείται την καύση του νεκρού Πατρόκλου μετά το θάνατό του από τον Έκτορα: αφού κάνανε μια πυρά με κορμούς βάλανε πάνω το νεκρό. Στη φωτιά ρίξανε στάμνες με μέλι, αρνιά, βόδια, τέσσερα γενναία άλογα , δύο από τα σκυλιά του αποκεφαλισμένα και δώδεκα αγόρια , Τρώες.

Η Ανδρομάχη θρηνεί τον Έκτορα, έργο του Jacques-Louis David. Πηγή εικόνας: wikipedia.org

Στην Οδύσσεια, στην ραψωδία Ω αναφέρεται στην καύση του νεκρού Αχιλλέα μετά το θάνατό του από τον Πάρη: γύρω από το νεκρό σφάζανε παχιά αρνιά και τραχήλατα βόδια και στη φωτιά ρίχνανε άρματα. Όταν πλέον κάηκε το σώμα του, πήρανε τα οστά και τα βάλανε μέσα σε λάδι και κρασί. Έπειτα η Θέτιδα, έφερε ένα χρ Γενικότερα η προετοιμασία του νεκρού για την καύση ήταν παραπλήσια με αυτή της ταφής. Οι συγγενείς καθάριζαν, έπλεναν , έλουζαν το νεκρό και τον άλειφαν με λάδι. Στη συνέχεια τον έντυναν και έριχναν πάνω του ένα λευκό λινό ύφασμα, το σάβανο. Έπειτα ακολουθούσε η πρόθεση, δηλαδή η τοποθέτηση του νεκρού στη νεκρική κλίνη με το πρόσωπο στραμμένο προς την ανατολή και έβαζαν έναν οβολό στο στόμα του νεκρού για τα ναύλα του Χάροντα και προσφέρονταν στεφάνια, δώρα, λουλούδια κ.α. για να ακολουθήσει ο αποχαιρετισμός από τους συγγενείς και ο παραδοσιακός θρήνος, το  μοιρολόι , συνήθως από γυναίκες , που τραβούσαν και έκοβαν τα μαλλιά τους, έριχναν χώματα, χτυπούσαν το στέρνο τους και σκέπαζαν το κεφάλι τους με μαύρη καλύπτρα και μέσω του ολοφυρμού τους εκθείαζαν τις χάρες και τις ικανότητες του πεθαμένου. Αν ο νεκρός ήταν πολεμιστής η έκθεση γινόταν στην αγορά, σε δημόσιο χώρο και ακολουθούσε η απαγγελία επιταφίου λόγου (όπως ο Επιτάφιος του Θουκυδίδη) και έπειτα η νεκρική πομπή, η εκφορά και η απόθεση του νεκρού στον τάφο, στον οποίον φύτευαν λουλούδια και πρόσφεραν χοές με γάλα και μέλι. Μετά ακολουθούσε η παράθεση γεύματος για τη συγχώρεση της ψυχής του εκλιπόντος, ο περίδειπνος ή νεκρόδειπνος και έπειτα αν ο νεκρός ήταν επιφανής πολεμιστής γινόταν αγώνες προς τιμήν του. Έπειτα από οχτώ μέρες συγκεντρώνονταν στον τάφο και τελούσαν τα «ένατα».

 Η Αντιγόνη αποχαιρετά τον αδερφό της, Πολυνείκη, με τρεις χούφτες χώμα. Πηγή εικόνας: maria-cristina.medium.com

ΣΑΒΑΝΟ: Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί εξακολουθούν να χρησιμοποιούν ταφικό σάβανο, συνήθως διακοσμημένο με σταυρό και το Τρισάγιο . Το ειδικό σάβανο που χρησιμοποιείται κατά τις ακολουθίες της Ορθόδοξης Μεγάλης Εβδομάδας ονομάζεται Επιτάφιος .

Με την εμφάνιση του Χριστιανισμού άρχισε να υποχωρεί η καύση των νεκρών και επικράτησε το έθιμο της ταφής και η πεποίθηση πως η ψυχή περιμένει τη Δευτέρα Παρουσία. Βέβαια ακόμη και σήμερα διατηρούνται αναλλοίωτα πολλά στοιχεία από την τελετουργία της ταφής στην αρχαιότητα.

Ο Ομηρικός κόσμος των νεκρών εντυπώθηκε τόσο βαθιά στην συνείδησή των Ελλήνων, ώστε ούτε οι φιλοσοφικές θεωρίες (Ορφικοί, Πυθαγόρειοι και Πλατωνικοί), μήτε καν ο Χριστιανισμός, κατόρθωσαν να τον ξεριζώσουν από τις ψυχές τους. Στη λαϊκή μας παράδοση, ο Άδης των σημερινών Ελλήνων είναι ο υποχθόνιος κόσμος του Ομήρου, ο κόσμος εκείνος χωρίς παρηγοριά...

Η περιποίηση του νεκρού ήταν πράξη τελετουργική. Έπλεναν κι έντυναν τον νεκρό με ρούχα καθαρά, συνήθως λευκά, και τον τοποθετούσαν πάνω σε ένα τραπέζι ή κρεββάτι, έχοντας τα πόδια γυρισμένα προς την έξοδο. Το κεφάλι του ακουμπούσε πάνω σε ένα μαξιλάρι με λουλούδια. Τον νεκρό συντρόφευαν οι γυναίκες του πολύ στενού του οικογενειακού περιβάλλοντος και άρρενες συγγενείς και φίλοι. Γύρω του, μοιρολογίστρες, λουλούδια, λήκυθοι και άλλα αγγεία με αρώματα, συμπλήρωναν τη σκηνή που συναντάμε πολύ συχνά πάνω στα ταφικά αγγεία της αρχαιότητας.

Σκηνές που επαναλαμβάνονται στις μέρες μας σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Πολλές φορές έβαζαν στο στόμα του νεκρού ένα νόμισμα. Ήταν τα βαρκάτικα, ο οβολός που έπρεπε να πληρώσει στον Χάροντα που τον περνούσε με τη βάρκα στον ποταμό Άδη (οι λαϊκοί άνθρωποι της αρχαιότητας χρησιμοποιήσουν το στόμα τους για πορτοφόλι).

Ο Χάροντας και η βάρκα με τις ψυχές (Αλεξάντερ Λιτοφτσένκο, 19ος αιώνας)

 Άλλες φορές πάλι, έβαζαν κοντά στον νεκρό ένα γλυκό από μέλι, διότι πίστευαν πως με αυτό θα μπορέσει να κολακέψει τον Κέρβερο, τον σκύλο-φύλακα του Άδη .
Η κηδεία γινόταν μέσα στο σκοτάδι της νύχτας, πριν βγει η πρώτη αχτίδα του ήλιου και μολυνθεί από τον νεκρό, που θεωρείτο μιασμένος. Έκαναν τελετές εξαγνισμού, ενώ οι συγγενείς πλένονταν με νερό φερμένο από άλλο σπίτι κι έπειτα έτρωγαν όλοι μαζί (νεκρόδειπνα). Την επόμενη, γίνονταν εξαγνισμός του σπιτιού με θαλασσινό νερό. Την τρίτη μέρα, την ένατη, την τριακοστή και στο χρόνιασμα, έκαναν προσφορές, θυσίες και συμπόσια στη μνήμη του νεκρού.
Η τελευταία μέρα των Ανθεστήριων, στα τέλη Φεβρουαρίου λέγονταν Χύτροι και ήταν η μεγάλη γιορτή στη μνήμη των νεκρών (συγγενεύει με τα σημερινά Ψυχοσάββατα). Μέσα σε πήλινες χύτρες, ετοίμαζαν ένα χυλό από σπόρους (πανσπερμία), που έπρεπε να φάνε πριν νυχτώσει. Όλοι έρχονταν στο κοιμητήρι για να τιμήσουν τους νεκρούς τους και θυσίαζαν στον Ερμή Ψυχοπομπό, τον οδηγητή των νεκρών στον Άδη. Στο τέλος της ημέρας, για να εξορκίσουν την κακή τύχη έλεγαν: «Στην πόρτα (έξω) οι Κήρες, τέλειωσαν τα Ανθεστήρια». Οι Κήρες ήταν θεές του θανάτου .

Απόσπασμα από το βιβλίο της Άρτεμις Σκουμπουρδή, «Αθήνα: Μια πόλη μαγική» ...
http://www.mixanitouxronou.gr/i-tafi-stin-archea-ellada-i-peripiisi-tou-nekrou-i-mirologistres-i-vradines-kidies-ta-nekrodipna/

Σκηνές πρόθεσης και θρήνου στην αρχαία ελληνική τέχνη

Yστερογεωμετρικός αμφορέας από το νεκροταφείο του Διπύλου, στον Κεραμεικό (760-750 π.Χ.)

Απότμημα γραπτού επιτύμβιου πίνακα, που απεικονίζει την πρόθεση

[πηγή: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο]

Μπορείτε να δείτε και άλλες σκηνές πρόθεσης και ταφής νεκρού σε ταφικές λάρνακες και σαρκοφάγους: