Μάθημα : ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ - ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ΄ ΓΕΛ

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ

Οι βασικοί τρόποι πειθούς είναι οι ακόλουθοι :

1. Επίκληση στη λογική (με επιχειρήματα και τεκμήρια).
2. Επίκληση στο συναίσθημα (με περιγραφή γεγονότων και πράξεων, αφήγηση ευχάριστων ή δυσάρεστων ανάλογα γεγονότων ή καταστάσεων).
3. Επίκληση στο ήθος του πομπού.
4. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου.
5. Επίκληση στην αυθεντία.

1. Επίκληση στη λογική : Η απόδειξη μιας θέσης ή άποψης γίνεται με την επίκληση στη λογική. Για το σκοπό αυτό ο πομπός χρησιμοποιεί επιχειρήματα ή τεκμήρια.
   • Επιχείρημα είναι ο συλλογισμός ή η σειρά συλλογισμών που χρησιμοποιούνται για τη στήριξη ή την ανατροπή μιας θέσης.
   • Τεκμήρια είναι τα συγκεκριμένα αποδεικτικά στοιχεία ή γεγονότα που οδηγούν στην εξαγωγή συμπεράσματος. Είναι παραδείγματα, αλήθειες, γεγονότα, αυθεντίες, στατιστικά στοιχεία, πορίσματα ερευνών, μαρτυρίες κτλ., τα οποία χρησιμοποιούνται από τον πομπό, για να στηρίξει τις απόψεις του, και περιέχονται στις προκείμενες ενός επιχειρήματος.
   • Συλλογισμός είναι μία σειρά προτάσεων ή κρίσεων που, ξεκινώντας από μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες ή υποθέσεις) ως βάση, καταλήγουν στην αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα) που είναι το λογικό επακόλουθο των προκείμενων. Προϋπόθεση είναι η ύπαρξη κοινών όρων στις προκείμενες.

• ΕΙΔΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΩΝ

• Α. Με βάση την πορεία της σκέψης :

α)   ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ είναι ο συλλογισμός κατά τον οποίο από μία γενική και αφηρημένη αρχή συμπεραίνουμε για τα επιμέρους. Ο συγκεκριμένος συλλογισμός οδηγεί σε βέβαια συμπεράσματα.

π.χ.   Οι καλοί μαθητές διαβάζουν τα μαθήματά τους.

         Η Άννα διαβάζει τα μαθήματά της.

Άρα : Η Άννα είναι καλή μαθήτρια.

β)   ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ είναι ο συλλογισμός κατά τον οποίο από μία ειδική και συγκεκριμένη διαπίστωση (από τα επιμέρους) καταλήγουμε στα γενικά. Ο συλλογισμός αυτός οδηγεί συνήθως σε πιθανά συμπεράσματα. Μόνο όταν είναι τέλειος, όταν συμπεριλαμβάνει δηλαδή όλα τα επιμέρους στοιχεία, μπορεί να οδηγήσει σε βέβαια συμπεράσματα. Αν τα επιμέρους στοιχεία δεν είναι πλήρη και επαρκή (ατελής επαγωγή), τότε υπάρχει κίνδυνος λάθους ή πιθανού συμπεράσματος.

π.χ.   Η γάτα, ο σκύλος, ο ελέφαντας…είναι θηλαστικά.

         Η γάτα, ο σκύλος, ο ελέφαντας…είναι ζώα.

Άρα : Τα θηλαστικά είναι ζώα.

Σε σύντομους επαγωγικούς συλλογισμούς το συμπέρασμα μπορεί να προτάσσεται.

π.χ.   Ο Γιώργος είναι αναξιόπιστο πρόσωπο. Κλέβει στη «Μονόπολη».

• Β. Με βάση το είδος των προτάσεων που αποτελούν τις προκείμενες :

α) ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΟΣ είναι ο συλλογισμός του οποίου οι προκείμενες είναι κατηγορικές προτάσεις. Σ’ αυτές το υποκείμενο συνδέεται με το κατηγορούμενο μέσω συνδετικού ρήματος.

π.χ.   Τα μέταλλα είναι ανόργανα στοιχεία.

         Ο χρυσός είναι μέταλλο.

Άρα : Ο χρυσός είναι ανόργανο στοιχείο.

β)   ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΣ είναι ο συλλογισμός του οποίου η μία ή και οι δύο προκείμενες είναι υποθετικές προτάσεις.

π.χ.   Αν οι βιομηχανίες ρίχνουν τα απόβλητα στη θάλασσα, αυτή μολύνεται.

         Οι Χ βιομηχανίες ρίχνουν τα απόβλητα στη θάλασσα.

Άρα : Η θάλασσα μολύνεται.

γ)   ΔΙΑΖΕΥΚΤΙΚΟΣ είναι ο συλλογισμός στον οποίο μία έστω προκείμενή του είναι διαζευκτική πρόταση.

π.χ.   Τα Αρχαία Ελληνικά της Β΄ λυκείου εξετάζονται είτε ως μάθημα γενικής παιδείας είτε ως μάθημα κατεύθυνσης.

         Η Αντιγόνη εξετάζεται ως μάθημα γενικής παιδείας.

Άρα : Η Αντιγόνη δεν εξετάζεται ως μάθημα κατεύθυνσης.

• Γ. Με βάση τον αριθμό των προτάσεων που αποτελούν τις προκείμενες :

α) ΑΜΕΣΟΣ, όταν το συμπέρασμα συνάγεται από μία προκείμενη.

β) ΕΜΜΕΣΟΣ, όταν το συμπέρασμα συνάγεται από δύο ή περισσότερες προκείμενες.

• Εγκυρότητα, αλήθεια, ορθότητα ενός επιχειρήματος

Ένα επιχείρημα θεωρείται : 1) ΕΓΚΥΡΟ, όταν οι προκείμενες οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σ’ ένα βέβαιο συμπέρασμα. Σ’ αυτό ισχύουν οι κανόνες της τυπικής λογικής. (Α=Β, Β=Γ, άρα Α=Γ)

2)   ΑΛΗΘΕΣ (ανάλογα με το περιεχόμενό του), αν υπάρχει νοηματική σχέση ανάμεσα στις προκείμενες και το συμπέρασμα ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

3)   ΛΟΓΙΚΩΣ ΟΡΘΟ (ΟΡΘΟΤΗΤΑ), όταν συγχρόνως είναι έγκυρο και οι προκείμενές του είναι αληθείς.

Ο συλλογισμός που δίνει ορθό συμπέρασμα, λέγεται απόδειξη.

• Αξιολόγηση του επιχειρήματος

Ένα επιχείρημα είναι λογικώς ορθό όταν :

α)   Οι προκείμενές του είναι αληθείς.

β)   Είναι έγκυρο.

Στην αξιολόγηση ενός επιχειρήματος οφείλουμε να διακρίνουμε αν οι προκείμενές του είναι:

α)   γενικά αποδεκτές αλήθειες ή

β)   προσωπικές γνώμες.

Ένα επιχείρημα που βασίζεται μόνο σε γνώμες δεν έχει αποδεικτική ισχύ.

Στους υποθετικούς συλλογισμούς το συμπέρασμα δεν είναι βέβαιο, αν οφείλεται σε πολλές αιτίες, τις οποίες δεν περιλαμβάνει η υποθετική προκείμενη.

• Αξιολόγηση επαγωγικών συλλογισμών

Για τους επαγωγικούς συλλογισμούς μόνο η τέλεια επαγωγή οδηγεί σε βέβαιο συμπέρασμα, ενώ η ατελής σε πιθανολογικό.

1)   Για συλλογισμό με γενίκευση : αν η γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή στοιχεία, είναι επιτρεπτή, αν όχι, πρόκειται για μια επισφαλή και βεβιασμένη γενίκευση.

• Για συλλογισμό με αίτιο – αποτέλεσμα :

α)   αν η αιτιώδης σχέση είναι λογική κι όχι απλά χρονολογική, το συμπέρασμα είναι βέβαιο.

β)   αν γίνεται υπεραπλούστευση της σχέσης αιτίου – αποτελέσματος, το συμπέρασμα είναι επισφαλές.

γ)   αν η αιτία είναι αναγκαία ή επαρκής (Αναγκαία, όταν το αποτέλεσμα δεν προκύπτει χωρίς αυτή, ενώ, επαρκής, όταν αρκεί μόνο αυτή για να προκληθεί το αποτέλεσμα), τότε η σχέση αιτίου αποτελέσματος μπορεί να πάρει την ακόλουθη μορφή :

1. η αιτία είναι ταυτόχρονα αναγκαία και επαρκής (ικανή).

π.χ.   Για την επιτυχία μου στις εξετάσεις χρειάζεται καλή προετοιμασία, καλή ψυχολογική κατάσταση την ώρα της εξέτασης και τα θέματα να περιέχονται στην ύλη που έχω διδαχθεί.

1. η αιτία είναι αναγκαία αλλά δεν είναι επαρκής.

π.χ.   Πιστεύω ότι θα πάρω το μεγαλύτερο βαθμό στην τάξη στο μάθημα της ιστορίας, γιατί μελέτησα περισσότερο από όλους.

• η αιτία είναι επαρκής αλλά δεν είναι αναγκαία.

π.χ. Η οινοποσία είναι επαρκής αιτία για πρόκληση καρδιολογικών νοσημάτων. (Δεν είναι όμως αναγκαία.)

• Για συλλογισμό με αναλογία, οφείλουμε να εξετάσουμε :

α)   αν είναι κυριολεκτική, προσέχουμε κατά πόσο οι ομοιότητες των συγκρινόμενων αντικειμένων είναι επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα.

β)   αν είναι μεταφορική, ελέγχουμε κατά πόσο έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος. Όταν χρησιμοποιείται στη θέση λογικού επιχειρήματος, μας οδηγεί πάντα σε λογικό σφάλμα.

• Σημασία και αξιολόγηση των τεκμηρίων

Τα στοιχεία (επιστημονικά, στατιστικά κλπ.) πρέπει να είναι ελεγμένα και επεξεργασμένα, προκειμένου να μη λειτουργούν παραπλανητικά.

2. Επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη : Ο πομπός αναφερόμενος στο συναίσθημα του δέκτη παίρνει υπόψη του : α) τη διάθεση του ακροατηρίου,

β)   σε ποιους απευθύνει το συναίσθημα,

γ)   τα αίτια που το προκαλούν.

Μέσα για την επίκληση των συναισθημάτων (οργής μίσους, φόβου, οίκτου κλπ.) είναι η περιγραφή, η αφήγηση, το χιούμορ, η ειρωνεία, οι ρητορικές ερωτήσεις, το ασύνδετο σχήμα, η χρήση πολλών επιθέτων / συγκινησιακά φορτισμένου λόγου, τα σχήματα λόγου (π.χ. μεταφορές, παρομοιώσεις κ.ά.).

3. Επίκληση στο «ήθος» του πομπού : Ο πομπός για να κερδίσει την εμπιστοσύνη του δέκτη και μιλώντας σε πρώτο πρόσωπο για τον εαυτό του, επιχειρεί :

α)   να διατυπώνει σε αξιόπιστο λόγο.

β)   να μη βασίζεται στην εικόνα που τυχόν έχει σχηματίσει προηγουμένως ο δέκτης γι’ αυτόν, αλλά, ως απόδειξη του ήθους του, να επικαλείται τη στάση του σε περιπτώσεις της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής.

4. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου : Γίνεται με άσκηση κριτικής :

α)   στο χαρακτήρα του αντιπάλου,

β)   στην ιδιωτική του ζωή.

Αντί  να ανασκευάσει τα επιχειρήματα του αντιπάλου, καταφεύγει σε μια προσωπική επίθεση που φτάνει ως τη λασπολογία.

5. Επίκληση στην αυθεντία : Ο πομπός προκειμένου να πείσει για την ορθότητα των απόψεών του, επικαλείται την παρόμοια θέση μιας αυθεντίας, κυρίως από το χώρο της επιστήμης. Για το λόγο αυτό παραθέτει σχετικά αποσπάσματα, δείχνοντας έτσι και τη βιβλιογραφική του ενημέρωση.

Προϋποθέσεις για την ορθή χρήση του συγκεκριμένου τρόπου πειθούς :

α)   Να μη γίνεται κατάχρηση της γνώμης της αυθεντίας.

β)   Να μη χρησιμοποιείται για να καλυφθεί η έλλειψη προσωπικών επιχειρημάτων.

γ)   Να γίνεται αναφορά σε αυθεντίες σχετικές μόνο με το συγκεκριμένο θέμα του πομπού.

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΛΟΓΟ

Ορισμός της επιστήμης : οργανωμένη, συστηματική, προγραμματισμένη, θεωρητική και πρακτική ανθρώπινη ενέργεια και προσπάθεια για την εύρεση λύσεων και την κάλυψη ανθρώπινων αναγκών.

Ορισμός του επιστημονικού λόγου : λόγος με τον οποίο ο επιστήμονας προσπαθεί να αναφερθεί στα (επιστημονικά) πράγματα, να τα περιγράψει αντικειμενικά, να τα ερμηνεύσει, να μας πείσει ή να μας μεταπείσει ως προς την αντίληψή μας γι’ αυτά.

• Ο επιστήμονας χρησιμοποιεί : - Επίκληση στην λογική
• Επίκληση στην αυθεντία

• Χαρακτηριστικά του επιστημονικού λόγου
  1. Περιγραφικός, ερμηνευτικός, αποδεικτικός (εμπεριέχει αναλογίες, επεξηγήσεις)
  2. Η γλώσσα στην επιστήμη χρησιμοποιείται με τον τρόπο που αφορά το λογικό μας (λογικές σχέσεις νοημάτων) κι όχι το συναίσθημα. Οπότε έχουμε λογική/αναφορική κι όχι συγκινησιακή χρήση της γλώσσας.
  3. Διαρθρωτικές λέξεις / διαδοχική υπόταξη
  4. γ΄ ρηματικό πρόσωπο
  5. Χρήση ορολογίας
  6. Ονοματοποίηση
  7. Παθητική σύνταξη
  8. Βιβλιογραφικές αναφορές
  9. Το ύφος είναι ουδέτερο, τυπικό, απρόσωπο, αντικειμενικό και επίσημο.
• αποδεικτική μέθοδος : - επιχειρήματα, τεκμήρια επιστημονικά

                                                        - ιεράρχηση επιχειρημάτων

• Ο επιστήμονας χρησιμοποιεί το λόγο για να περιγράψει, να ερμηνεύσει, να πείσει.

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

Πομπός : οι πολιτικοί ταγοί, οι ιθύνοντες, η «εξουσία»

Δέκτης : οι πολίτες

1. Με τον πολιτικό λόγο ο πομπός επιθυμεί να πείσει το δέκτη :

α)   να πάρει κάποιες αποφάσεις.

β)   να προβεί σε κάποια ενέργεια.

2. Ο δέκτης πρέπει να πεισθεί ότι η απόφασή του είναι σύμφωνη :

α)   με τα προσωπικά του συμφέροντα.

β)   με τα συμφέροντα του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.

3. Τρόποι πειθούς : - Επίκληση στη λογική

• Επίκληση στο συναίσθημα
• Επίκληση στο ήθος του πομπού
• Επίκληση στην αυθεντία

4. Ο πολιτικός λόγος χαρακτηρίζεται από :

α)   λογική επιχειρηματολογία (επίκληση στη λογική).

β)   έντονη συναισθηματική φόρτιση (επίκληση στο συναίσθημα).

γ)   ρητορεία.

5. Επειδή ο πολιτικός λόγος συνδέεται με την εξουσία, ορισμένες φορές στοχεύει :

α)   στην παραπλάνηση.

β)   στον εκφοβισμό του ακροατηρίου.

Σκοπός : Η άκριτη αποδοχή από το δέκτη των σκοπών και των αποφάσεων του πομπού.

Προπαγάνδα : Πολιτικός λόγος που στοχεύει στην παραπλάνηση, στον εκφοβισμό, στην άκριτη και ανεξέλεγκτη αποδοχή από το δέκτη των αποφάσεων του πομπού, μέσω της σκόπιμης παραποίησης και της στρέβλωσης εννοιών και αξιών. Αντί για επιχειρήματα χρησιμοποιούνται :

α)   αυταπόδεικτες έννοιες.

β)   λέξεις με ηθική διάσταση, όπως έθνος, λαός, εθνική σωτηρία.

Αυτές εμποδίζουν το λογικό έλεγχο και παγιδεύουν το δέκτη.

• Χαρακτηριστικά του πολιτικού λόγου
• Κυριολεκτική και μεταφορική χρήση της γλώσσας.
• Ύφος σοβαρό, επίσημο, επικριτικό, πομπώδες.
• Περιγραφικός / αφηγηματικός λόγος.
• Πλεονασμοί / επαναλήψεις.
• Κατάχρηση συνωνύμων / πλούσιο λεξιλόγιο.
• Διατύπωση βεβαιωτική, δεοντολογική, μελλοντική και θαυμαστική.
• Έντονη συναισθηματική φόρτιση.
• Ρητορεία / μεγαλοστομία. Λογική επιχειρηματολογία
• Ρητορικές ερωτήσεις
• α΄ και β΄ πρόσωπο
• Αντιφάσεις / ανακολουθίες
• Σολοικισμοί (ασυνταξίες) / ασάφειες / θεωρητικολογίες
• Υποτακτική / προστακτική
• Μηνύματα χωρίς λογική συνοχή, λογική επάρκεια ή νοηματική αποτελεσματικότητα
• Στρέβλωση αξιών / αλλοίωση εννοιών
• Συνθήματα / Έννοιες σύμβολα / ομοιοτέλευτα / παρηχήσεις.
• Συμβόλαια / υποσχέσεις
• «Ξύλινη», κωδικοποιημένη, γλώσσα