Μάθημα : Γ Γυμνασίου - Νεοελληνική λογοτεχνία

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ (γενικά)

• Δεν είναι ατομικά δημιουργήματα, αλλά έκφραση της λαϊκής ψυχής, οπότε και
  εκφράζουν τις βαθύτερες επιθυμίες, τους καημούς και το πνεύμα ενός λαού.
• Είναι προφορικές δημιουργίες και μεταδίδονται από στόμα σε στόμα από τη μια
  γενιά στην άλλη. Για το λόγο αυτό δεν υπάρχει μόνο μία μορφή ενός δημοτικού
  τραγουδιού, αλλά πολλές μορφές (παραλλαγές), εφόσον αυτοί που το τραγουδούν το
  προσαρμόζουν στις ανάγκες τους.
• Τα δημοτικά τραγούδια συνδέονται με τη μουσική και το χορό.
• Έχουν  ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο.
  • Ιαμβικό μέτρο: υ – υ – υ – υ – υ – υ – υ – υ (το [υ] ισοδυναμεί με άτονη συλλαβή και το [–] με τονισμένη)

Τα δημοτικά τραγούδια χωρίζονται σε τρία είδη:

α) παραλογές

β) ιστορικά (ακριτικά, κλέφτικα, ιστορικά, κλπ.)

γ) τραγούδια με κοινωνικό περιεχόμενο, αυτά δηλαδή που αναφέρονται σε διάφορες εκδηλώσεις της ζωής (της αγάπης, νυφιάτικα, νανουρίσματα, κάλαντα αποκριάς, της ξενιτιάς, της δουλειάς, μοιρολόγια, σατιρικά, κλπ.)

ΠΑΡΑΛΟΓΕΣ

Οι παραλογές παρουσιάζουν ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, με τα οποία ξεχωρίζουν από τις άλλες κατηγορίες δημοτικών τραγουδιών. Συγκεκριμένα:  α) είναι συνήθως πολύστιχα ποιήματα με αφηγηματικό και επικολυρικό χαρακτήρα β) ως αφηγηματικά τραγούδια αναπτύσσουν ένα μύθο (=μια υπόθεση, μια ιστορία) που εξελίσσεται σταδιακά και έχει αρχή και δέση, σταδιακή εξέλιξη και κορύφωση και, τέλος, λύση  γ) αντλούν το περιεχόμενό τους από αρχαίους ελληνικούς μύθους, από νεότερες παραδόσεις, από δραματικού χαρακτήρα κοινωνικά περιστατικά, από την ιστορική μνήμη, ή έχουν υπόθεση εντελώς πλαστή  δ) παρουσιάζουν έντονα παραμυθιακά και εξωλογικά στοιχεία,  ε) έχουν αφηγηματική πυκνότητα στην πλοκή του μύθου, άρα γρήγορο και γοργό ρυθμό στην όλη ροή και εξέλιξη του μύθου  στ) διαφέρουν ριζικά από άλλα αφηγηματικά τραγούδια, γιατί η υπόθεσή τους παρουσιάζει στοιχεία έντονης δραματικότητας.(πηγή : Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ΟΕΔΒ)

ΤΟΥ ΓΙΟΦΥΡΙΟΥ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ

Μια από τις γνωστότερες και ωραιότερες παραλογές, η οποία στηρίζεται σε μια μακραίωνη παράδοση, σχετικά με τη θεμελίωση μεγάλων έργων. Από τους αρχαίους ακόμα χρόνους υπήρχε  η δοξασία ότι, για να στερεωθεί και να προφυλαχθεί από κάθε κίνδυνο ένα κτίσμα, έπρεπε να θυσιαστεί στα θεμέλιά του κάποιο ζωντανό πλάσμα.

Το τραγούδι διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των παραλογών:

• Είναι αφηγηματικό (ο λαϊκός τραγουδιστής αφηγείται την ιστορία της θυσίας της γυναίκας του πρωτομάστορα, προκειμένου να στεριώσει το γεφύρι)
• Έχει ολοκληρωμένη υπόθεση, με αρχή, εξέλιξη και τέλος
• Το περιεχόμενό του είναι πλαστό (δεν στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα)

Περιληπτική απόδοση του περιεχομένου

Η θεμελίωση του γεφυριού της Άρτας φαίνεται αδύνατη, παρά τις προσπάθειες ενός πλήθους μαστόρων και του πρωτομάστορα.  Ο χρησμός που δίνεται από το γνώριμο πουλί-αγγελιαφόρο των δημοτικών τραγουδιών φέρνει θλίψη στον πρωτομάστορα, αφού του ζητά να θυσιάσει την αγαπημένη του γυναίκα, για να στεριώσει το γεφύρι. Παρά τον πόνο του υπακούει στην εσωτερική φωνή του καθήκοντος, που υπαγορεύει την ολοκλήρωση της αποστολής του. Παραγγέλνει στη γυναίκα του να έρθει όσο πιο αργά μπορεί – πράγμα που υποδεικνύει και τη δραματική πάλη που γίνεται μέσα στην ψυχή του-αλλά το πουλί διαστρέφει τα λόγια του και η γυναίκα έρχεται όσο πιο γρήγορα μπορεί κοντά στον αγαπημένο της. Στο γεφύρι, με ένα τέχνασμα σημαδιακό – το δακτυλίδι του πρωτομάστορα που υποτίθεται ότι έπεσε στα θεμέλια- την κάνουν να κατέβει με τη θέλησή της. Η γυναίκα, όταν αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται να εντοιχιστεί, θρηνεί για την άδικη μοίρα της και καταριέται το γεφύρι. Όταν όμως της θυμίζουν ότι μπορεί να περάσει από εκεί ο αδερφός της, παίρνει πίσω την κατάρα της και την μετατρέπει σε ευχή, δηλώνοντας τη δύναμη της αδερφικής αγάπης.

Η δομή του τραγουδιού
1η ενότητα: στίχοι 1-13: Το δράμα, το αδιέξοδο και η επιταγή της μοίρας
2η ενότητα: στίχοι 14-32: Πρόσκληση και άφιξη της λυγερής
3η ενότητα: στίχοι 33-34: Το χτίσιμο της λυγερής
4η ενότητα: στίχοι 35-40: Η κατάρα της λυγερής
5η ενότητα: στίχοι 41-46: Η μετατροπή της κατάρας σε ευχή

Ποιες πληροφορίες παίρνουμε από την πρώτη ενότητα του τραγουδιού: 
α) για τα πρόσωπα και το έργο που επιτελούν
β) για το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν
γ) για τη  λύση που προτείνει ένα πουλί

Αξιοπρόσεχτα στοιχεία του τραγουδιού
Α) Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των προσώπων που εργάζονται για το χτίσιμο του γεφυριού[ σαρανταπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες] :δηλώνει τη σπουδαιότητα του έργου που επιτελείται
β) Σημαντικό στοιχείο στην εξέλιξη της υπόθεσης η παρουσία του πουλιού: Με το στόμα του πουλιού μεταφέρεται η εντολή της μοίρας ώστε να δοθεί λύσει στο αδιέξοδο.Το πουλί είναι αυτό που θα βοηθήσει να εκτελεστεί   η  εντολή της μοίρας ώστε να εξελιχθεί και η υπόθεση του μύθου.

Β) Ο ρόλος των επιρρημάτων αργά / γοργά Το “αργά”  που  χρησιμοποιεί ο πρωτομάστορας ,  δηλώνει την κρυφή αλλά μάταιη ελπίδα του να αποτρέψει ή έστω να αναβάλλει το κακό.
Το “γοργά” που χρησιμοποιεί ο φτερωτός αγγελιαφόρος, δηλώνει το αναπόφευκτο της μοίρας  και την αδυναμία του ανθρώπου να αποτρέψει ό,τι αυτή έχει αποφασίσει

Γ) Η τραγική ειρωνεία που κορυφώνεται με την άφιξη της λυγερής στο γεφύρι: Ξένοιαστη και καλοδιάθετη,  αφού αγνοεί αυτό που ο αναγνώστης  ήδη γνωρίζει για την τύχη της.

Δ) Το πρόσωπο / κλειδί για τη λύση του δράματος, ο αδερφός της λυγερής: Η κατάρα αλλάζει σε ευχή στην υπενθύμιση του αδερφού που ενδέχεται να διαβεί το γεφύρι.Το  στοιχείο αυτό  υπογραμμίζει τη δύναμη της αδελφικής αγάπης, καθώς το πόσο ισχυρός είναι ο θεσμός της οικογένειας στην παραδοσιακή κοινωνία.

Χαρακτηριστικά των δημοτικών τραγουδιών που υπάρχουν στο ποίημα:

• ο στίχος του είναι ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος
• επανάληψη λέξεων, φράσεων ακόμη και ολόκληρων στίχων. [ στίχοι 3 και 6 ]
• στερεότυπες εκφράσεις που επαναλαμβάνονται.
• υπερβολή (ο μεγάλος αριθμός των μαστόρων).
• προσωποποίηση (το πουλί μιλά με ανθρώπινη φωνή).
• μαγικά στοιχεία

(το ανεξήγητο γκρέμισμα του γεφυριού, το πουλί που μιλά, το στοίχειωμα).

• ο νόμος των τριών:

(τρεις αδερφάδες/ αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί, αργά να πάει το γιόμα, κλπ)

• λαϊκές δοξασίες:

(το στοίχειωμα ανθρώπου για να στεριώσει το γεφύρι/μια κατάρα δεν παίρνεται πίσω, μπορεί μόνο να τροποποιηθεί και από κατάρα να γίνει ευχή).

• το «θέμα του αδύνατου»

(αν τρέμουν τ’ άγρια βουνά ……..)

• Τυπικός στίχος των δημοτικών τραγουδιών: [ στίχος 23]

(από μακριά τους χαιρετά κι από οντά τους λέει)

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ
Ο πρωτομάστορας , πρόσωπο τραγικό,  βιώνει ένα τεράστιο ηθικό δίλημμα αφού βρίσκεται στην μεγάλη δοκιμασία να επιλέξει ανάμεσα στο “πρέπει” και στο “θέλω”, ανάμεσα στο γενικό καλό και την προσωπική ευτυχία. Τα συναισθήματα που βιώνει εναλλάσσονται απότομα και έντονα, αφού καλείται να επιλέξει ανάμεσα στο καθήκον και την αγάπη για τη γυναίκα του. Η λυγερή , πρόσωπο ακόμα πιο τραγικό, αφού σπεύδει πρόθυμη και ανυποψίαστη να βοηθήσει τον άνδρα της, στον οποίο είναι πιστή και αφοσιωμένη. Εκφράζει παράπονο, αγανάκτηση και πικρία, αλλά αναγκάζεται να υποταχτεί στην τραγική της μοίρα. Τέλος η αδερφική αγάπη, θα είναι αυτό που θα την κάνει να μετατρέψει την κατάρα σε μια ιδιότυπη ευχή.

ΑΦΗΓΗΣΗ/ ΑΦΗΓΗΓΤΗΣ

Εναλλαγή αφήγησης και διαλόγου (μεικτός τρόπος αφήγησης)

• Η αφήγηση γίνεται σε τρίτο (γ΄) πρόσωπο (τριτοπρόσωπη αφήγηση)και είναι μια «αντικειμενική» παρουσίαση των γεγονότων από έναν αφηγητή, που δεν συμμετέχει στα γεγονότα (ετεροδιηγητικός)

• Οι διάλογοι είναι σύντομοι και φυσικοί.

Δίνουν με ζωντάνια και παραστατικότητα τα έντονα συναισθήματα και τις συγκρούσεις των προσώπων

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ο κεντρικός άξονας πάνω στον οποίο στηρίζεται η αφήγηση είναι η ανάγκη της θυσίας, της προσωπικής - ατομικής ευτυχίας για το γενικό καλό. Η διάσταση ανάμεσα στο θέλω και στο πρέπει δίνει δραματική ένταση και συγκινησιακό βάθος στην περιγραφή των πρωταγωνιστών, του πρωτομάστορα δηλαδή και της γυναίκας του. Ενώ ο πρωτομάστορας παρά τη βαθιά του θλίψη («πέφτει του θανάτου») ιεραρχεί πρώτα το καθήκον και την ευθύνη του απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, η θυσιαζόμενη γυναίκα, το αθώο θύμα, μπροστά στο άμεσο ενδεχόμενο του θανάτου της εξεγείρεται, όχι απέναντι στον άντρα της, αλλά απέναντι στη μοίρα. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το ότι η γυναίκα αλλάζει τη βαριά κατάρα της μόνο στην υπόμνηση του αδερφού της. Εδώ το στοιχείο της οικογένειας ―ισχυρότατο στην παραδοσιακή κοινωνία― κατορθώνει να διασώσει το γενικό καλό μέσα από μια ιδιότυπη έκφραση του ατομικού. Ο αδερφός, για μια γυναίκα που δεν έχει αποκτήσει ακόμα παιδιά, είναι, όπως συμβαίνει και στην Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη, το στοιχείο της συνέχειας της γενιάς, της συγγένειας του αίματος. Το θέμα της θυσίας υπάρχει επίσης και μπορεί να συσχετιστεί με τη βιβλική (θρησκευτικά) ή τη λογοτεχνική (Β. Κορνάρος, Η θυσία του Αβραάμ) εκδοχή της θυσίας του Ισαάκ.

(Πηγή: Ελληνικός πολιτισμός)