Μάθημα : ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Α΄Λυκείου

Η γένεση της πόλης-κράτους

Η πόλη-κράτος ο χώρος και η οργανωμένη κοινότητα ανθρώπων κάτω από μια κοινή εξουσία

Τα συστατικά στοιχεία της

Από γεωγραφική άποψη:  πόλι ή άστυ, κέντρο άσκησης της εξουσίας

τις περισσότερες φορές περιβαλλόταν από τείχη

ύπαιθρος χώρα, ευρύτερη περιοχή γύρω από το κέντρο, όπου υπήρχαν καλλιέργειες και διάφοροι μικρότεροι οικισμοί, οι κώμες.

Από οργανωτική πλευρά: οι κάτοικοι της πόλης, οι πολίτες, συμμετείχαν στη διαχείριση των κοινών και έπαιρναν μικρότερο ή μεγαλύτερο μέρος στη λήψη των αποφάσεων.

Το πολίτευμα καθοριζόταν από τον τρόπο άσκησης της εξουσίας και από το βαθμό συμμετοχής των πολιτών σε αυτήν.

Ανεξάρτητα από το πολίτευμα η πόλη-κράτος είχε τρεις βασκές επιδιώξεις:

• ελευθερία (γι αυτό αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία τους),
• αυτονομία (γι αυτό θέσπιζαν οι ίδιοι τους νόμους που κυβερνούνταν)
• αυτάρκεια (γι αυτό συμμετείχαν στην παραγωγή για να καλύψουν τις ανάγκες τους).

Η σημασία του θεσμού της πόλης-κράτους

Για να επιβιώσει η πόλη-κράτος αγωνιζόταν για να πετύχει την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκειά της. Η ικανοποίηση αυτών των αναγκών έγινε το κίνητρο που οδήγησε στην ανάπτυξή της και στον πολιτισμό της.

 Πατριωτισμός με έντονο τοπικιστικό πνεύμα. Τόνιζε τις διαφορές μεταξύ των Ελλήνων, συχνά οδηγούσε σε εμφύλιες συγκρούσεις και, το κυριότερο, εμπόδισε την ένωσή τους.

Από την 4η χιλιετία π.Χ. στις σουμερικές πόλεις οι κάτοικοι ήταν οργανωμένοι σε πόλεις με ανεπτυγμένη οικονομία και πολιτισμό. Όμως δεν ανέπτυξαν πολιτική δραστηριότητα. Δηλαδή, η ζωή τους δεν είχε τις ιδέες της ελευθερίας και της κοινής δράσης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους.

Μόνο στα πλαίσια της πόλης-κράτους οι έννοιες του πολίτη και της πολιτικής έγιναν πραγματικότητα.

Τα επιτεύγματα του ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή η δημοκρατία, η ποίηση, το θέατρο, η φιλοσοφία, η ρητορεία, η πολεοδομία και η επιστήμη οφείλονται στο θεσμό της πόλης-κράτους και στη δραστηριότητα των πολιτών της.

Η συγκρότηση των πόλεων-κρατών

Συνδέεται άμεσα με τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της ομηρικής εποχής. Οι συνθήκες ήταν διαφορετικές σε κάθε περιοχή και οδήγησαν σιγά σιγά στη δημιουργία των πόλεων-κρατών.

Την περίοδο των μετακινήσεων διάφορα τμήματα από τα ελληνικά φύλα πιθανόν αυτονομήθηκαν και σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες (χωροταξική οργάνωση, τοπικές λατρείες) δημιούργησαν πόλεις-κράτη. Ίσως έσμιξαν με τμήματα από άλλα ελληνικά φύλα. Σύμφωνα με αυτή την άποψη οι πρώτες πόλεις-κράτη πρέπει να έγιναν στα παράλια της Μ.Ασίας κατά τον πρώτο αποικισμό.

Στο ελλαδικό χώρο ή ανεξαρτητοποιήθηκαν τμήματα διαφορετικών ελληνικών φύλων και να οργανώθηκαν μεταξύ τους ή έγινε συνοικισμός, δηλαδή γειτονικές κοινότητες ενώθηκαν σε ένα ενιαίο χώρο ή ομάδες από χωριά χωρίστηκαν και έκαναν δική τους διοίκηση.

Άρα, οι πόλεις-κράτη δεν οργανώθηκαν ούτε στον ίδιο χρόνο ούτε με τον ίδιο τρόπο.

Η κρίση του ομηρικού κόσμου

Τα αίτια της κρίσης: στα τέλη του 9ου αι. π.Χ. οι ομηρικές κοινότητες παρουσιάζουν σταδιακά αύξηση του πληθυσμού. Αυτό οδήγησε σε οικονομική κρίση, αφού η καλλιεργήσιμη γη ήταν λίγη, τα μέσα εκμετάλλευσης ήταν λίγα (η γη ανήκε σε λίγους), δεν υπήρχε ειδίκευση στην εργασία και ούτε  υπήρχαν άλλοι πόροι εκτός από τη γη.

Η δύναμη των ευγενών αυξήθηκε, αφού είχαν τη γη και επειδή δεν υπήρχε οργανωμένος στρατός, μπορούσαν να αμφισβητήσουν το βασιλιά. Ήταν γνωστοί ως άριστοι, αγαθοί, ευπατρίδες, εσθλοί. Αφιέρωναν πολύ χρόνο στην άσκηση του σώματος και την καλλιέργεια του πνεύματός τους. Ονομάστηκαν ιππείς γιατί είχαν άλογα και ήταν συνεχώς έτοιμοι για πόλεμο.

Στις πόλεις-κράτη ο πιο πολύς κόσμος ήταν μικρομεσαίοι καλλιεργητές και ακτήμονες. Ατοί ονομάζονταν το πλήθος, ο όχλος, οι κακοί. Πολλοί μετά ασχολήθηκαν με τη βιοτεχνία, το εμπόριο, τη ναυτιλία και πλούτισαν. Όμως δεν ήταν πολιτικά ίσοι με τους ευγενείς.

Η δουλεία αναπτύχθηκε σύμφωνα με την αντίληψη ότι ο πολίτης έπρεπε να είναι απλλαγμένος από τις εργασίες για να ασχολείται με τις υποθέσεις της πόλης, δηλαδή με τα κοινά. Ο αριθμός των δούλων μεγάλωσε από τα χρέη πολλών πολιτών προς τους ευγενείς (Αθήνα) ή από τους κατακτητικούς πολέμους (Σπάρτη).

Η αντιμετώπιση της κρίσης

Η οικονομική κρίση αντιμετωπίστηκε με την

• ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου, Αθήνα
• κατακτητικοί πόλεμοι και εδαφική επέκταση Η Σπάρτη, το Άργος, η Ήλιδα
• ίδρυση αποικιών

 Η Κόρινθος, τα Μέγαρα κ.α. συνδύασαν τις λύσεις τα πιο πάνω με την ίδρυση αποικιών. 

Οι Αρκάδες, οι Αιτωλοί, οι Ακαρνάνες, οι Ηπειρώτες, οι Μακεδόνες κ.ά., επειδή ήταν απομονωμένοι, κράτησαν την οργάνωση σε φυλές.

Ο δεύτερος ελληνικός αποικισμός (8ος-6ος αι. π.Χ.)  αποικίζω =στέλνω μακριά από τον οίκο, από την πατρίδα. = η αναγκαστική μετακίνηση και εγκατάσταση σε άλλη περιοχή και η δημιουργία νέας πόλης.

Σε αντίθεση με τον πρώτο που ήταν πιο αυθόρμητος και ανοργάνωτος και οφειλόταν σε εισβολείς που τους ανάγκασαν να μεταναστεύσουν, ο δεύτερος αποικισμός ήταν οργανωμένος από τη μητέρα πόλη (μητρόπολη) με σκοπό να λύσουν τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Οι αποικίες ήταν νέες πόλεις-κράτη και ήταν αυτόνομες και αυτάρκεις. Χαλαροί δεσμοί με τις μητροπόλεις, ενίοτε εχθρικοί.

Τα αίτια του αποικισμού

• η στενοχωρία, που ήταν αποτέλεσμα της αύξησης του πληθυσμού σε συνδυασμό με την περιορισμένη καλλιεργήσιμη γη,
• η έλλειψη πρώτων υλών, κυρίως μετάλλων,
• η αναζήτηση νέων αγορών για αγορά και πώληση αγαθών,
• οι εσωτερικές πολιτικές κρίσεις που απομόνωναν μαι ομάδα των κατοίκων,
• οι γνώσεις των Ελλήνων για τους θαλάσσιους δρόμους και τις περιοχές εγκατάστασης
• ο ριψοκίνδυνος χαρακτήρας των Ελλήνων της εποχής εκείνης, όπως φαίνεται μέσα από την Οδύσσεια.

Συνέπειες: Οι Έλληνες εξαπλώθηκαν στη Μεσόγειο και στον Εύξεινο Πόντο, τα όρια του τότε γνωστού κόσμου. Η εξάπλωση αυτή συνέδεσε τους Έλληνες με τη Μεσόγειο και βοήθησε καταλυτικά στην οικονομία, την κοινωνία και τον πολιτισμό. Περιορισμός της δράσης των Φοινίκων.

Όλα τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού (θρησκεία, πολιτική, αισθητικές αντιλήψεις και γενικά ο τρόπος ζωής) μεταφέρθηκαν από τους Έλληνες στις νέες τους πατρίδες. Εκεί μετάδωσαν πολλά πολιτιστικά στοιχεία στους ντόπιους πληθυσμούς. Το κυριότερο είναι ότι διέδωσαν τη γραφή. (χαλκιδικό ΑΒητο).  Χώροι πειραματισμού

Το εμπόριο, εκτός από την ανταλλαγή αγαθών, έγινε εμπορευματοχρηματικό, αφού χρησιμοποιούσαν το νόμισμα, που έγινε το κύριο μέσο συναλλαγών. Η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας επηρέασαν και την κοινωνία. Όσοι πλούτισαν από το εμπόριο και τη βιοτεχνία ήθελαν να λάβουν μέρος στην άσκηση της εξουσίας.

 Η αριστοκρατική οργάνωση πέρασε κρίση. Αναπτύχθηκε όμως η δουλεία από την ανάγκη για περισσότερα φτηνά εργατικά χέρια. Για πρώτοι φορά χρησιμοποιήθηκαν αργυρώνητοι, αγορασμένοι δούλοι, ως παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης.

ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ

• βασιλεία - αριστοκρατία - ολιγαρχία - τυραννίδα - δημοκρατία
• βασιλεία: Ήπειρος όπου διατηρήθηκε η φυλετική οργάνωση
• πόλη - κράτος επικράτηση ευγενών, εξκαθίδρυση αριστοκρατικών πολιτευμάτων
• αποικισμός νέες τάξεις: βιοτέχνες, εμπόρους, ναυτικούς, τεχνίτες

οπλιτική φάλαγγα πολεμιστές που είχαν ευχέρεια να αγοράζουν τον εξοπλισμό ανάπτυξη της ισότητας

τέλη 7ου αρχές 6ου

• οξύνθηκαν οι αγώνες ευγενών, πλουσίων, πλήθους

κωδικοποίηση άγραφου νόμου νομοθέτες ή αισυμνήτες (Αίσα+ νέμω = διανέμω δίκαιον, μερτικό μου, Αίσα = το ριζικό, δίκαιο)

• Ζάλευκος Χαρώνδας Δυτικές αποικίες
• Πιττακός Μυτιλήνη
• Λυκούργος Σπάρτη
• Δράκων Σόλων Αθήνα

τιμοκρατικό εξουσία εκ των τιμημάτων (=εσόδων), ολιγαρχικό

• τυραννίδα (λυδική) Πολυκράτης στη

Σάμο Περίανδρος στην Κόρινθο,  Θεαγένης στα Μέγαρα, Πεισίστρατος στην Αθήνα

• τέλη του 6ου αι. πτώση τυράννων
• νέα ολιγαρχικά καθεστώτα

Αθήνα, μεταρρύθμιση Κλεισθένη

• εκκλησία του δήμου ισηγορία ισονομία

ΣΠΑΡΤΗ 7ος αι.-2ος αι. : ολιγαρχικό

ΑΘΗΝΑ 7ος αι. – 6ος αι. ολιγαρχία –δημοκρατία

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

φυσικοί φιλόσοφοι (δημιουργία του κόσμου –δείγματα ιστορικής γραφής)

ΤΕΧΝΗ ανατολίζουσα φάση ελληνικές αισθητικές αντιλήψεις

ΡΥΘΜΟΙ: δωρικός, ιωνικός

κούροι, κόρες

μελανόμορφα, ερυθρόμορφα

πανελλήνια ιερά: Δελφοί, Ολυμπία, Δήλος

ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

Κατά την α΄ εικοσαετία του 5ου αι. π.Χ. οι Έλληνες αντιμετωπίζουν επιτυχώς τον περσικό επεκτατισμό.

Αφορμή → Η ατυχής ιωνική επανάσταση (499‐494 π.Χ.).

Α΄ απόπειρα περσικής επέκτασης στον ελλαδικό χώρο → Ολοκληρωτική καταστροφή του περσικού στόλου στον Άθω∙ υποταγή της Θράκης και της Μακεδονίας.

Α΄ οργανωμένη περσική εκστρατεία → Ναυτική επιχείρηση, με στόχο την τιμωρία των Αθηναίων και των Ερετριέων για τη βοήθεια προς τους Ίωνες∙ στον Μαραθώνα δόθηκε το τέλος (490 π.Χ., Μιλτιάδης).

Β΄ οργανωμένη περσική εκστρατεία → Τεράστιες χερσαίες και ναυτικές δυνάμεις με στόχο την  κατάκτηση ολόκληρου του ελλαδικού χώρου μετά από τη σειρά των γνωστών συγκρούσεων – Θερμοπύλες (Λεωνίδας), Αρτεμίσιο, Σαλαμίνα (Θεμιστοκλής), Πλαταιές (Παυσανίας), Μυκάλη – οι Πέρσες εγκαταλείπουν με τα υπολείμματα του στρατού τους τον ελλαδικό χώρο (480‐479 π.Χ.).

Ταυτόχρονα → Οι Έλληνες αναχαιτίζουν τους Καρχηδόνιους στη Σικελία (μάχη της Ιμέρας, 480 π.Χ.).

Σημασία των περσικών πολέμων: Σύγκρουση όχι μόνο δύο αντιπάλων, αλλά δύο διαφορετικών τρόπων ζωής, δύο συστημάτων αξιών, δύο πολιτισμών.

 Προβολή του δυναμισμού της πόλης – κράτους ως προς τον οργανωτικό τομέα.

Δημιουργία κοινής εθνικής συνείδησης και κοινής ιστορικής μνήμης όλων των Ελλήνων∙ οι περσικοί πόλεμοι ήταν οι πρώτοι εθνικοί πόλεμοι των Ελλήνων στην ιστορία.