Μάθημα : ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

Α΄  Ενότητα: Η οικονομία μετά την Επανάσταση

ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ του 1^ου κεφαλαίου

ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ: Πολλές δεκαετίες, μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας, η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού ταλάνιζε το μικρό βασίλειο. Ενίσχυε την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος δεν ήταν παρά μία ημιτελής κατασκευή, τα θεμέλια απλώς για κάτι μεγαλύτερο. Η «Μεγάλη Ιδέα» που εκπορεύθηκε απ' αυτήν την αντίληψη, δημιουργούσε προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράματος, που προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων με την ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος τουρκοκρατούμενων περιοχών όπου διαβιούσαν Έλληνες και έγινε συνώνυμος του ελληνικού αλυτρωτισμού. Η έντονη παρουσία της εθνικής αυτής ιδεολογίας είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονομικό χώρο, ιδιαίτερα σε εποχές που τα προβλήματα έμοιαζαν με ανοικτές πληγές, στην περίπτωση της Κρήτης ή, αργότερα, της Μακεδονίας. Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους, μέσα σ' αυτές τις συνθήκες, αποκλειστικά στα εσωτερικά ζητήματα, στην οικονομική ανόρθωση και τη γεφύρωση του χάσματος με τη Δύση. Όλα αυτά συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα, μεγαλώνοντας το κόστος των προσπαθειών και καθιστώντας συχνά τις οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων. Τη διατύπωσε με σαφήνεια στην Εθνοσυνέλευση ο Ιωάννης Κωλέττης το 1844, και κυρίως την εξέφρασε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. H M.I φαίνεται να γίνεται απτή πραγματικότητα με τη Συνθήκη των Σεβρών (10 Αυγ 1920), εγκαταλείφθηκε όμως οριστικά μετά τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922.

Ισοζύγιο πληρωμών: στο εξωτερικό εμπόριο, η σχέση ανάμεσα στην αξία των εισαγωγών και των εξαγωγών ονομάζεται ισοζύγιο πληρωμών.

ΣΥΝΘΗΚΗ ΚΙΟΥΤΣΟΥΚ-ΚΑΪΝΑΡΤΖΗ: Με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τα χριστιανικά -ελληνικά- πλοία προστατεύονταν από τη ρωσική ισχύ και έτσι ευνοήθηκε η ραγδαία ανάπτυξη των δραστηριοτήτων τους.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΓΑΙΕΣ: ήταν οι ακίνητες, οι κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή ως δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης). Οι περιουσίες αυτές περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους «επαναστατικώ δικαίω». Για τις ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις αποτέλεσαν το πρώτο και, ουσιαστικά, το μόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέμου (1821-1830), γι' αυτό και χρησιμοποιήθηκαν ως υποθήκη για τη σύναψη δανείων ή ως μέσα εξασφάλισης εσόδων, μέσω της εκποίησής τους. Η έκταση των γαιών αυτών μπορεί να υπολογιστεί μόνο κατά προσέγγιση, καθώς το σχετικό με την έγγειο ιδιοκτησία οθωμανικό καθεστώς ήταν περίπλοκο, όπως και οι μηχανισμοί απογραφής των περιουσιακών στοιχείων. Υπολογίζεται ότι η έκταση των εθνικών κτημάτων ανερχόταν χονδρικά σε 4.000.000 έως 5.000.000 στρέμματα.

Επάλληλα δικαιώματα επί της γης: διαφορετικά δικαιώματα που ασκούνται ταυτόχρονα στο ίδιο έδαφος από διαφορετικά φυσικά ή νομικά πρόσωπα (π.χ. δικαίωμα ψιλής κυριότητας, δικαίωμα κατοχής, νομής, ενοικίασης κ.τ.λ.).

Θηραϊκή γη: Πέτρωμα, προϊόν ηφαιστειακής έκρηξης, που εξορύσσεται στη νήσο Θήρα. (Σαντορίνη)

Εκδοτικό δικαίωμα ΕΤΕ: Το μεγάλο πλεονέκτημα και ταυτόχρονα η κύρια πηγή εσόδων της ΕΤΕ ήταν το εκδοτικό δικαίωμα, η δυνατότητα της να εκδίδει τραπεζογραμμάτια, χαρτονομίσματα δηλαδή, για λογαριασμό του ελληνικού κράτους. Το τελευταίο μάλιστα ενίσχυε ή και επέβαλλε την κυκλοφορία τους.

ΠΤΩΧΕΥΣΗ (1893): Κατά το έτος 1893 η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους της. Η «πτώχευση», όπως χαρακτηρίστηκε, δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων κρατών, στην Ελλάδα όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος. Οι διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες συνεχίστηκαν μέχρι τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Η ήττα του ελληνικού στρατού και η υποχρέωση της Ελλάδας να καταβάλει υπέρογκες πολεμικές αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία έθεσαν το ζήτημα σε νέες βάσεις, που οδήγησαν τα οικονομικά του ελληνικού κράτους σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ).

ΔΟΕ: Η ήττα του ελληνικού στρατού στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και η υποχρέωση της Ελλάδας να καταβάλει υπέρογκες πολεμικές αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία έθεσαν το ζήτημα του δημοσίου χρέους της  σε νέες βάσεις. Τα οικονομικά του ελληνικού κράτους οδηγήθηκαν σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ). Εκπρόσωποι έξι δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία, Ιταλία) ανέλαβαν τη διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων. Επρόκειτο για τα έσοδα των μονοπωλίων αλατιού, φωτιστικού πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιόχαρτων, χαρτιού σιγαρέτων, τα έσοδα από την εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου, το φόρο καπνού, τα λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά, το φόρο χαρτοσήμου κ.λπ. Το ύψος αυτών των εσόδων ανερχόταν σε 28.000.000 έως 30.000.000 δραχμές. Η διεθνής επιτροπή, που ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1898, αντιμετώπισε τις τρέχουσες ανάγκες με ένα μεγάλο δάνειο, που χορηγήθηκε με την εγγύηση των Δυνάμεων. Στόχος αυτής της υποχρεωτικής διαχείρισης ήταν η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της χώρας προς την Οθωμανική αυτοκρατορία, δηλαδή η καταβολή της πολεμικής αποζημίωσης ύψους 92.000.000 δραχμών και η εξυπηρέτηση των άλλων δανείων. Στη συνέχεια, εκτός από το βασικό της ρόλο, δηλαδή την εξασφάλιση της αποπληρωμής των δανείων, λειτούργησε επιπρόσθετα ως τεχνικό συμβουλευτικό σώμα, συμβάλλοντας γενικότερα στη βελτίωση των επιδόσεων της ελληνικής οικονομίας.

ΦΕΝΤΕΡΑΣΙΟΝ : Μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων (1912-13) η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, μιας πόλης με σημαντικό -για τα μέτρα της περιοχής- βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το εργατικό κίνημα. Η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της πόλης, η Φεντερασιόν, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης, αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα.

ΓΣΕΕ: η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος ιδρύθηκε προς το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και συμπεριέλαβε κλαδικά και τοπικά σωματεία. Ήταν αποτέλεσμα της ταχύτατης ωρίμανσης του εργατικού και του σοσιαλιστικό κινήματος ως συνέπεια των πιέσεων που δέχτηκε η ελληνική κοινωνία, της εμπλοκής της σε διεθνείς υποθέσεις και του αντίκτυπου της ρωσικής επανάστασης  στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ: η αλλαγή στο καθεστώς ιδιοκτησίας της γης που συντελέστηκε από τον 19^ο αιώνα μετά τη βιομηχανική επανάσταση, στον λεγόμενο «δυτικό κόσμο» Η κατάργηση δηλαδή των μεγάλων ιδιοκτησιών και η κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες οικογενειακού χαρακτήρα, που ανταποκρίνονταν καλύτερα στις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες.

ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ: Το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας στον αγροτικό τομέα, που στην Ελλάδα ήρθε στο προσκήνιο  με την διεύρυνση του ελληνικού κράτους με τα Επτάνησα (1864), την Άρτα και τη Θεσσαλία (1881). Συγκεκριμένα το πρόβλημα δημιουργήθηκε, όταν τα «τσιφλίκια» της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού, οι οποίοι και διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων και άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν από την παραγωγή του σιταριού.

ΒΕΝΙΖΕΛΙΣΜΟΣ: Στην περίοδο 1910-1922, κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα, εμφανίστηκε μια νέα πολιτική αντίληψη, που εκφράστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και ονομάστηκε συνοπτικά «βενιζελισμός». Στον οικονομικό τομέα φαίνεται ότι ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Το ελληνικό κράτος δηλαδή έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού και, με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση, να διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο. Αυτό προϋπέθετε όχι μόνο θεσμικό εκσυγχρονισμό, που θα καθιστούσε το κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο, αλλά και γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους. Για τους λόγους αυτούς η Μεγάλη Ιδέα και οι προϋποθέσεις της -ο εκσυγχρονισμός του κράτους- αποτέλεσαν ισχυρά ιδεολογικά, πολιτικά και οικονομικά ερείσματα για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας με πιθανότητες επιτυχίας.

ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ ΧΑΡΤΟΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ: Το Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο αντιμετωπίστηκε με έναν απρόσμενο τρόπο. Λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου στη Μικρά Ασία, η Κυβέρνηση προέβη σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο, με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία, το κράτος απέκτησε 1.200.000.000 δραχμές και το πείραμα επαναλήφθηκε το 1926. Φυσικά, ο νομισματικός αυτός ελιγμός δεν στάθηκε ικανός να προλάβει τη Μικρασιατική καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειές της.

ΚΛΕΙΣΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: η κατάσταση της οικονομίας κατά την οποία οι συναλλαγές καθορίζονται περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες, εξαιτίας του ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού στα οικονομικά ζητήματα, ιδιαίτερα στις εξωτερικές συναλλαγές, και μια πολιτική προστατευτισμού, με σκοπό την αυτάρκεια της χώρας.

ΚΛΗΡΙΓΚ: Την άνοιξη του 1932, εξαιτίας της οικονομικής κρίσης που ξεκίνησε το 1929 από τις ΗΠΑ, κυριάρχησε προοδευτικά στο εξωτερικό εμπόριο  η μέθοδος του διακανονισμού «κλήριγκ». Οι διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν, δηλαδή, με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών, στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Για μια χώρα, όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές, η διαδικασία αυτή, πέρα από τα αρνητικά, είχε και θετικά στοιχεία. 

για την κατανόηση του μαθήματος "η βιομηχανία"

βιομηχανικές μονάδες παραγωγής: εργοστάσια που προϋποθέτουν για τη λειτουργία τους μεγάλα κεφάλαια, μηχανήματα, κατανομή εργασίας, εξειδίκευση και μαζική παραγωγή προϊόντων για διακίνηση σε νέες ανώνυμες αγορές.

βιομηχανικά συγκροτήματα: βιομηχανία που περιλαμβάνει πολλές μονάδες παραγωγής, η καθεμιά με διαφορετική εξειδίκευση, που παράγουν ποικιλία προϊόντων ή σύνθετο προϊόν.

δυναμικό βιομηχανικής μονάδας: η παραγωγτκή της δυνατότητα (μηχανές, ιπποδύναμη, αριθμός και εξειδίκευση εργατών κλπ)

δευτερεύουσες βιομηχανικές δραστηριότητες: παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων μικρότερης οικονομικής σημασίας (είδη διατροφής, βυρσοδεψεία) σε αντίθεση με τη βαριά βιομηχανία (μεταλλουργία, χημική βιομηχανία κλπ)

για την κατανόηση του μαθήματος "η  κρίση του 1932"

συγκεντρωτικά κράτη: η εξουσία είναι συγκεντρωμένη συνήθως στη πρωτεύουσα και υπό τον πλήρη έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης. Απουσιάζει η αποκέντρωση, η μεταβίβαση δηλαδή, μέρους της κεντρικής εξουσίας σε άλλους φορείς (περιφέρειες, δήμους κλπ).

ολοκληρωτικό καθεστώς: η εξουσία βρίσκεται στα χέρια ενός κόμματος με "χαρισματικό" ηγέτη,  ισχυρή γραφειοκρατία και πλήρη έλεγχο.

δικτατορία: η εξουσία βρίσκεται στα χέρια ενός ατόμου ή μιας ομάδας που την ασκούν απεριόριστα και ανεξέλεγκτα.

φασιστικό καθεστώς: ολοκληρωτικό καθεστώς με χαρακτηριστικά τη βία, τη προπαγάνδα και την καταπίεση.