Μάθημα : ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ του 2ου κεφαλαίου

ΓΕΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ: Όταν ο Δημ. Υψηλάντης έφτασε στην Ύδρα, ως πληρεξούσιος του αδελφού του Αλέξανδρου, Γενικού Επιτρόπου της Φιλικής Εταιρείας, με σκοπό την ανάληψη της ηγεσίας της Επανάστασης του 1821, οι Πελοποννήσιοι είχαν ήδη ορίσει από μόνοι τους κυβερνητικά όργανα τοπικής εμβέλειας στην επαναστατημένη Πελοπόννησο. Ο Υψηλάντης θέλησε να επιβάλει ένα δικό του «Γενικό Οργανισμό της Πελοποννήσου», που θα του επέτρεπε να συγκεντρώσει τη στρατιωτική και πολιτική εξουσία στα χέρια του. Οι πρόκριτοι δεν το αποδέχθηκαν και με δυσκολία αποσοβήθηκε η σύρραξη. 

ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΝ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ: Το «Προσωρινόν Πολίτευμα» της Επιδαύρου, το πρώτο σύνταγμα της Επανάστασης του 1821, ψηφισμένο από την Α' Εθνοσυνέλευση, έδωσε το 1822 λύση στο πρόβλημα της ηγεσίας του Αγώνα, με τον αντιαπολυταρχικό χαρακτήρα του και τη θέσπιση πολυαρχικής εξουσίας, όπως ήθελαν οι πρόκριτοι .Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος κατόρθωσε να γίνει ρυθμιστής της κατάστασης, έχοντας εξασφαλίσει για τον κύκλο του και για τους προκρίτους την εξουσία, ενώ αγνοήθηκαν ο Κολοκοτρώνης και ο Υψηλάντης. Έτσι δημιουργήθηκε ρήγμα στις σχέσεις μεταξύ στρατιωτικών και προκρίτων. 

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ: συμβουλευτικό όργανο που επάνδρωσε ο Κυβερνήτης, Ιω. Καποδίστριας, με αντιπροσώπους και των τριών παρατάξεων, προκειμένου να εξασφαλιστεί εσωτερική ειρήνη^.. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την ύπαρξη των πρώτων «ξενικών» κομμάτων, αγγλικού, γαλλικού, ρωσικού, που διαμορφώθηκαν κατά το 1825.

ΠΕΔΙΝΟΙ:  μία από τις δύο μεγάλες παρατάξεις –η άλλη ήταν οι ορεινοί- που ο πυρήνας της συγκροτήθηκε κατά την Eθνοσυνέλευση του 1862-1864. Οι πεδινοί είχαν ως ηγέτη τον Δημήτριο Βούλγαρη, ο οποίος υπονόμευε τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς. Με παρεμβάσεις στο στρατό επιχείρησε τη δημιουργία σώματος «πραιτωριανών»* για να εξασφαλίσει την παραμονή του στην εξουσία. Εμπόδιο στις επιδιώξεις του στάθηκαν πολιτικές ομάδες και θεσμοί. Ο Βούλγαρης έβρισκε οπαδούς ανάμεσα σ' εκείνους που είχαν διοριστεί παράνομα στο στρατό ή στο δημόσιο, και φοβούνταν μη χάσουν τη θέση τους σε περίπτωση επικράτησης συνθηκών κοινοβουλευτικής νομιμότητας, σε άνεργους πτυχιούχους και στους μικροκαλλιεργητές. Ο λαός συμμετείχε ενεργά στη συγκρότηση αυτής της παρατάξης. 

ΟΡΕΙΝΟΙ: μία από τις δύο μεγάλες παρατάξεις –η άλλη ήταν οι πεδινοί- που ο πυρήνας της συγκροτήθηκε κατά την Εθνοσυνέλευση του 1862-1864. Οι ορεινοί απαρτίστηκαν από διάφορες ομάδες (υπό τον Δ. Γρίβα και τον Κ. Κανάρη) με κοινό στόχο την αντίσταση στην πολιτική των πεδινών. Βρήκαν υποστηρικτές μεταξύ των μικροκαλλιεργητών, των κτηνοτρόφων, των εμπόρων και των πλοιοκτητών. Ο λαός συμμετείχε ενεργά στη συγκρότηση αυτής της παράταξης. 

Πραιτωριανοί: Επίλεκτο σώμα του ρωμαϊκού στρατού. Είχαν ως κύριο έργο τους την ασφάλεια του αυτοκράτορα. Παρενέβαιναν ποικιλότροπα στα πολιτικά πράγματα της Ρώμης. Ρύθμιζαν την αυτοκρατορική εξουσία και αρκετές φορές προκάλεσαν πολιτικές κρίσεις. Διαλύθηκαν από τον Μ. Κωνσταντίνο.

ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΟΜΙΤΑΤΟΝ: πολιτικός σχηματισμός με μικρότερη απήχηση στο λαό, που συγκροτήθηκε κατά την Εθνοσυνέλευση του 1862-1864. Το Εθνικόν Κομιτάτον υπό τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη υποστήριζε την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού και τον εκσυγχρονισμό της χώρας, οικονομική ανάπτυξη και μεταρρυθμίσεις στη διοίκηση και στο στρατό, πολιτισμική εξάπλωση στην Οθωμανική αυτοκρατορία.

ΕΚΛΕΚΤΙΚΟΙ: πολιτικός σχηματισμός με μικρότερη απήχηση στο λαό, που συγκροτήθηκε κατά την Εθνοσυνέλευση του 1862-1864. Οι Εκλεκτικοί ήταν μια ετερόκλητη παράταξη εξεχόντων πολιτικών, λογίων και αξιωματικών, με μετριοπαθείς θέσεις, η οποία προσπαθούσε να μεσολαβεί μεταξύ των άλλων παρατάξεων και να υποστηρίζει σταθερές κυβερνήσεις.

ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΔΕΔΗΛΩΜΕΝΗΣ:  Πολιτική αρχή που ψηφίστηκε το 1875, σύμφωνα με την οποία ο βασιλιάς έπρεπε να αναθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης μόνο σε πολιτικό ο οποίος σαφώς είχε τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Η Εθνοσυνέλευση του 1862-64 παρά την έντονη αντίδραση του βασιλιά Γεωργίου Α', επέβαλε την αρχή να προέρχεται η κυβέρνηση από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Αυτό που δεν ορίστηκε με σαφήνεια, διότι θεωρήθηκε αυτονόητο, ήταν ότι ο βασιλιάς όφειλε να δώσει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης σε βουλευτή του κόμματος που είχε την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας της Βουλής. Ο Γεώργιος εκμεταλλεύτηκε αυτήν την ασάφεια, για να διορίζει κυβερνήσεις της αρεσκείας του, μέχρι την ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης. Η ιδέα ανήκε στον νέο τότε πολιτικό Χαρίλαο Τρικούπη, ο οποίος υποστήριξε δημόσια ότι μόνη λύση στο πρόβλημα της πολιτικής αστάθειας ήταν η συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων εξουσίας, σύμφωνα με το πρότυπο της Αγγλίας. Για να καταστεί αυτό δυνατόν, έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης μόνο σε πολιτικό ο οποίος σαφώς είχε τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Αυτό θα στερούσε από τα κόμματα μειοψηφίας τη δυνατότητα να σχηματίζουν κυβέρνηση, θα τα ωθούσε σε συνένωση με τα μεγάλα και θα είχε ως αποτέλεσμα σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας. Ο βασιλιάς, υπό την πίεση της αντιπολίτευσης και του επαναστατικού αναβρασμού του λαού, υιοθέτησε τελικά την άποψη του Τρικούπη, η οποία αποτελεί τομή στην πολιτική ιστορία της χώρας, καθώς οδήγησε σε μεταβολή του πολιτικού τοπίου.

Σφαιρίδιο: Μικρή σφαίρα από μολύβι, που χρησιμοποιούσαν οι ψηφοφόροι αντί για ψηφοδέλτιο, όπως όριζε το Σύνταγμα του 1864. Για τελευταία φορά τα σφαιρίδια χρησιμοποιήθηκαν στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920. Οι εκφράσεις «έφαγε μαύρο» και «το έριξα δαγκωτό» σχετίζονται με τη χρήση των σφαιριδίων κατά τη διαδικασία της ψηφοφορίας.

Ταξικό κόμμα: Είναι το κόμμα που εκπροσωπεί κατά κύριο λόγο ή αποκλειστικά τα συμφέροντα μιας κοινωνικής τάξης.

ΙΑΠΩΝΕΣ: Το μοναδικό νέο πολιτικό στοιχείο, από τη χρεοκοπία της Ελλάδας το 1893  έως το κίνημα στο Γουδί το 1909, ήταν η εμφάνιση της κοινοβουλευτικής ομάδας των Ιαπώνων, πολιτικού μορφώματος υπό τον Δημήτριο Γούναρη, που ιδρύθηκε το 1906. Επίκεντρο της κριτικής του ήταν η αδυναμία του πολιτικού συστήματος να προσαρμοστεί στις εξελίξεις της κοινωνίας. Η ομάδα δεν μπόρεσε να επιβιώσει και διαλύθηκε το 1908.

ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ: κίνημα που εκδηλώθηκε στο Γουδί στις 15 Αυγούστου 1909 από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, μια μυστική ένωση στρατιωτικών, με αιτήματα που αφορούσαν μεταρρυθμίσεις στο στρατό, τη διοίκηση, τη δικαιοσύνη, την εκπαίδευση και τη δημοσιονομική πολιτική. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος δεν εγκαθίδρυσε δικτατορία, αλλά προώθησε τα αιτήματά του μέσω της Βουλής. Υπό την πίεση του Συνδέσμου η Βουλή ψήφισε, χωρίς ιδιαίτερη προετοιμασία και συζήτηση, μεγάλο αριθμό νόμων, που επέφεραν ριζικές αλλαγές. Το Φεβρουάριο του 1910 η Βουλή αποφάσισε την αναθεώρηση ορισμένων άρθρων του συντάγματος. Έτσι προκηρύχθηκαν εκλογές, από τις οποίες προήλθε αναθεωρητική βουλή. Στις 15 Μαρτίου 1910 ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος διαλύθηκε έχοντας επιτύχει τις επιδιώξεις του. Με το κίνημα στο Γουδί συντελείται μια τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας γενικότερα, και των πολιτικών κομμάτων ειδικότερα.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ: μυστική ένωση στρατιωτικών, υπεύθυνη για το κίνημα στο Γουδί, που εκδηλώθηκε στις 15 Αυγούστου 1909,  με αιτήματα που αφορούσαν μεταρρυθμίσεις στο στρατό, τη διοίκηση, τη δικαιοσύνη, την εκπαίδευση και τη δημοσιονομική πολιτική. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος δεν εγκαθίδρυσε δικτατορία, αλλά προώθησε τα αιτήματά του μέσω της Βουλής. Στις 15 Μαρτίου 1910  ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος διαλύθηκε έχοντας επιτύχει τις επιδιώξεις του. Το Σεπτέμβριο του 1910 ο Σ Σ, που έλεγχε τα πολιτικά πράγματα της χώρας μετά το κίνημα στο Γουδί , κάλεσε τον Ελ. Βενιζέλο στην Αθήνα να αναλάβει την πρωθυπουργία της Ελλάδας.

ΑΝΟΡΘΩΣΗ: γενικό σύνθημα που χρησιμοποίησαν στις εκλογές της 8ης Αυγούστου 1910, οι ανεξάρτητοι υποψήφιοι, ως φορείς των νέων ιδεών, όπως αυτές εκφράστηκαν από το Σ Σ. με το κίνημα στο Γουδί (1909), οι οποίοι είτε κατά μόνας είτε μαζί με άλλους, σε ανεξάρτητα ψηφοδέλτια, διεκδικούσαν τις ψήφους των δυσαρεστημένων με τα παλαιά κόμματα εκλογέων. Αυτοί οι ανεξάρτητοι πολιτικοί, με το σύνθημα της «ανόρθωσης», ανάλογα με την περιοχή που ήταν υποψήφιοι και τον πληθυσμό στον οποίο απευθύνονταν, εννοούσαν είτε την υλοποίηση των αιτημάτων των συντεχνιών, όπως εκφράστηκαν στα συλλαλητήρια του 1909, είτε την επίλυση του αγροτικού ζητήματος, με την παροχή γης στους ακτήμονες. 

Σοσιαλοδημοκρατία: Κομματική τάση, η οποία επιζητεί το συνδυασμό των αρχών του σοσιαλισμού με εκείνες της δημοκρατίας.

ΛΕΣΧΗ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ:  ιδρύθηκε το 1912  στην Αθήνα και σε ορισμένες άλλες εκλογικές περιφέρειες, όταν άρχισε να αναδιοργανώνεται το κόμμα των Φιλελευθέρων, κυρίως μετά την νίκη του κόμματος στις εκλογές του Μαρτίου 1912. 

AΝΤΙΒΕΝΙΖΕΛΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ (γενικά): Ως αντιβενιζελικά θεωρούνταν τα κόμματα της αντιπολίτευσης. Παρά τις διαφορές … ενώ το κόμμα του Γεωργίου Θεοτόκη ήταν πιο διαλλακτικό. (όλη η 1^η παράγραφος)

ΡΑΛΛΙΚΟ ΚΟΜΜΑ: Ένα από τα δύο πιο αδιάλλακτα αντιβενιζελικά κόμματα, όπως θεωρούνταν τα κόμματα της αντιπολίτευσης μετά το κίνημα στο Γουδί (1909), με αρχηγό τον Δημ. Ράλλη.  Το άλλο ήταν το Εθνικό κόμμα του Κ. Μαυρομιχάλη. Το ραλλικό κόμμα ήταν αντίθετο προς τον εκσυγχρονισμό και κατά της ισχυρής εκτελεστικής εξουσίας … δεν είχε κάποιο συγκροτημένο πρόγραμμα για την οικονομική ανάπτυξη. 

ΕΘΝΙΚΟ ΚΟΜΜΑ:  Ένα από τα δύο πιο αδιάλλακτα αντιβενιζελικά κόμματα, όπως θεωρούνταν τα κόμματα της αντιπολίτευσης μετά το κίνημα στο Γουδί (1909), με αρχηγό τον Κυριακούλη  Μαυρομιχάλη. Το άλλο ήταν το κόμμα του Δ. Ράλλη. Δεν διέφερε από το ραλλικό. Οι εκπρόσωποι του προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τη συμμετοχή του αρχηγού τους στα πολιτικά πράγματα μετά το κίνημα του 1909. Υποστήριζαν την «Ανόρθωση», που κατά την εκτίμησή τους δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν οι Βενιζελικοί. 

ΚΟΜΜΑ Γ. ΘΕΟΤΟΚΗ:  Πιο μετριοπαθές από τα άλλα δύο (ραλλικό και Εθνικό κόμμα) αντιβενιζελικά κόμματα, όπως θεωρούνταν τα κόμματα της αντιπολίτευσης μετά το κίνημα στο Γουδί (1909). Ζητούσε να διορθώσει αυτά που θεωρούσε λάθη των Φιλελευθέρων. Συμφωνούσε με την πάση θυσία αύξηση των εξοπλισμών και ζητούσε φορολογικές ελαφρύνσεις για τους μικροεισοδηματίες. Από το κίνημα στο Γουδί έως τη συνταγματική κρίση του 1915, μεταξύ των αντιβενιζελικών κομμάτων το θεοτοκικό κόμμα είχε τη μεγαλύτερη εκλογική βάση, και έτσι αποτέλεσε τον πυρήνα των Αντιβενιζελικών.

ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΟΜΜΑΤΑ: στις αρχές του 20^ου αιώνα ήταν αρχικά ομάδες με σοσιαλιστικές ιδέες, συνήθως ξένες προς την κοινωνική βάση στην οποία ήθελαν να απευθυνθούν, και αντιμετώπιζαν δυσκολίες συνεννόησης και κομματικής συσπείρωσης. Σοβαρότερη από όλες αυτές τις ομάδες ήταν η Κοινωνιολογική Εταιρεία.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ: η σοβαρότερη από όλες τις ομάδες με σοσιαλιστικές ιδέες που έδρασαν στις αρχές του 20^ου αιώνα. Ξεκίνησε από μερικούς διανοούμενους ως αριστερός μεταρρυθμιστικός σύνδεσμος, με στόχο να προπαγανδίσει πολιτικές θέσεις και στη συνέχεια να ιδρύσει κόμμα. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις εκλογές της 8^ης Αυγούστου του 1910 , σαν σοσιαλδημοκρατική ομάδα, συνδυάζοντας τις αρχές τα δημοκρατίας με αυτές του σοσιαλισμού. Επιζητούσε για όλα τα μέλη της κοινωνίας ισότητα ευκαιριών, κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και διανομή των αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες καθενός, πράγμα που θα μπορούσε να υλοποιηθεί με τη σταδιακή αναμόρφωση της οικονομίας και τη συνταγματική μεταβολή. Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι έπρεπε να οργανωθούν οι εργάτες σε επαγγελματικές ενώσεις και να ιδρύσουν κόμμα. Πράγματι, στα μέσα του 1910 οι Κοινωνιολόγοι ίδρυσαν το Λαϊκό Κόμμα, με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου.

ΛΑΪΚΟ ΚΟΜΜΑ: το πρώτο αριστερό σοσιαλιστικό κόμμα. Ιδρύεται στα μέσα του 1910 από την αριστερή σοσιαλδημοκρατική ομάδα των  Κοινωνιολόγων (Κοινωνιολογική Εταιρεία), με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Βασικές προγραμματικές δηλώσεις του ήταν η αναμόρφωση του πολιτικού συστήματος και η επιβολή αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης. Στις δεύτερες εκλογές του 1910 (Νοέμβριο) εξελέγησαν 7 υποψήφιοι του κόμματος, οι οποίοι παρείχαν κριτική υποστήριξη στους Φιλελευθέρους. 

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ: (10 Αυγούστου 1920) αποτέλεσε τη μεγαλύτερη διπλωματική επιτυχία της Ελλάδας και δικαίωσε την τολμηρή πολιτική του Βενιζέλου, κατά τη διάρκεια του Α΄ΠΠ (1914-1918) και αμέσως μετά κατά την διάρκεια του συνεδρίου των Βερσαλλιών, το 1919, στο Παρίσι. Η συνθήκη, μεταξύ άλλων, όριζε ότι η περιοχή της Σμύρνης θα βρισκόταν υπό ελληνική διοίκηση και κατοχή για πέντε χρόνια. Ύστερα από την περίοδο αυτή θα μπορούσαν οι κάτοικοι με δημοψήφισμα να αποφασίσουν την προσάρτηση της περιοχής στην Ελλάδα. Η μικρή Ελλάδα των παραμονών των Βαλκανικών πολέμων του 1912-13 γίνεται με την υπογραφή της Συνθήκης «η Ελλάδα των δύο Ηπείρων και των πέντε Θαλασσών». Το όραμα της Μεγάλης Ιδέας φαίνεται να γίνεται απτή πραγματικότητα.

ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1927: Σημαντική πολιτική τομή της περιόδου 1923-1928 είναι η ψήφιση νέου συντάγματος, διαδικασία που ξεκίνησε το 1924 και ολοκληρώθηκε μόλις το 1927, με το οποίο εγκαθιδρύθηκε το πολίτευμα της αβασίλευτης δημοκρατίας. Στη θέση του βασιλιά τοποθετήθηκε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, που τον εξέλεγε η Βουλή και η Γερουσία, η οποία αποτελούσε νέο, δεύτερο νομοθετικό σώμα.