Επιπάροδος (576-587)

• Η επανεμφάνιση του Χορού, επιπάροδος είναι κάτι σπάνιο στην τραγωδία.
• Καινοτομία του Ευριπίδη ο περιορισμός του αριθμού και της έκτασης των χορικών. Ανάμεσα στο Α΄και στο Β΄Επεισόδιο δεν μεσολαβεί απλώς χορικό μικρής έκτασης, αλλά λίγοι μόνο στίχοι ενός χαρούμενου τραγουδιού που ψάλλει ο Χορός με την Ελένη, καθώς μπαίνουν στην ορχήστρα με ανάλαφρο βηματισμό με τη συνοδεία αυλού.

1^η Σκηνή (588-658)

Οι συναισθηματικές μεταπτώσεις της Ελένης / αίτια που τις προκαλούν

• Αναπτερωμένο ηθικό, ανακούφιση, αισιοδοξία, χαρά / καλά νέα Θεονόης.
• Ξάφνιασμα, έκπληξη, ταραχή, φόβος / απροσδόκητη εμφάνιση ρακένδυτου ζητιάνου (εμπόδιο το «φαίνεσθαι»), ανασφάλεια από τις απειλές του Θεοκλύμενου.
• Απερίγραπτη χαρά, συγκίνηση / αναγνωρίζει τον άντρα της.
• Έκπληξη, προσπάθεια να τον πείσει /αδυναμία του Μενέλαου να την αναγνωρίσει.
• Απόγνωση, επιστροφή στη δυστυχία / απόφαση Μενέλαου να φύγει.

Η στάση του Μενέλαου

Αρνείται να αποδεχθεί την πραγματική Ελένη, παρόλο που έχει στη διάθεσή του στοιχεία: την ομοιότητά της με τη γυναίκα του, την ομολογία της ίδιας και τη μαρτυρία της γερόντισσας. Ωστόσο ο ανθρώπινος νους δεν ανέχεται τη λογική αντίφαση, ούτε τον υποσυνείδητο φόβο ότι 17 ολόκληρα χρόνια πολέμου και περιπλανήσεων ήταν μάταια.

Επιβράδυνση – τραγική ειρωνεία

Τόσο οι συναισθηματικές διακυμάνσεις της ηρωίδας, όσο και η προσκόλληση του Μενέλαου στο φαινομενικό περιπλέκουν – επιβραδύνουν την προσδοκώμενη αναγνώριση, εντείνοντας τη δραματική ατμόσφαιρα και διεγείροντας τον έλεο και το φόβο των θεατών που γνωρίζουν την αλήθεια («είναι») και αγωνιούν για την τύχη των δύο συζύγων, δέσμιων του «φαίνεσθαι». Παράλληλα ο θεατής συνειδητοποιεί τη δυσκολία προσέγγισης της αλήθειας, ακόμα κι αν αυτή βρίσκεται δίπλα μας. Εμπόδια η άγνοια, οι ψευδαισθήσεις, ο φόβος, ο εγωισμός, το συμφέρον, οι προκαταλήψεις, οι εμμονές.

Πώς διαχειρίζεται το μοτίβο της αναγνώρισης ο Ευριπίδης;

1) Την προετοιμάζει προσεκτικά (ο Μενέλαος είναι κρυμμένος, τεχνική κλιμακωτής αποκάλυψης πληροφφοριών από τη Θεονόη, η άγνοια της Ελένης για το αν θα σωθεί ο Μενέλαος).

2) Παίζει με τις μεταπτώσεις των συναισθημάτων των ηρώων

3) Επιβραδύνει την αναγνώρηση, καθώς παρουσιάζονται εμπόδια (για την Ελένη: τα ρούχα του Μ, η καχυποψία για τον Θεοκλύμενο, ασάφεια προφητείας. Για τον Μενέλαο: η προσήλωση στο φαίνεσθαι, ο φόβος ότι πολέμησε άδικα)

4) Οδηγεί την αναγνώριση σε αδιέξοδο (γίνεται μόνο από την ΕΛένη) 

5) Αξιοποιεί τη στιχομυθία (έντονη εξωτερική και εσωτερική δράση)

6) Αξιοποιεί την τραγική ειρωνεία

Διαβάστε ακόμα 

https://www.slideshare.net/christostsatsouris/1-576658

http://alexgger.blogspot.com/2015/12/1.html

 2η Σκηνή (στ. 659-840)

Ο αγγελιαφόρος και ο ρόλος του

• Η εμφάνισή του στην αρχαία τραγωδία γενικά επιβάλλεται από την ενότητα τόπου, χρόνου.
• Εμφανίζεται απροσδόκητα, όταν η πλοκή του έργου βρίσκεται σε πλήρες αδιέξοδο και με την αναμφισβήτητη μαρτυρία του θα οδηγήσει στην ανεπιφύλακτη αναγνώριση των δύο συζύγων.
• Η ταυτότητά του: ένας από τους διασωθέντες συντρόφους του Μενέλαου και πιστός συμπολεμιστής του, παλιός οικέτης από το πατρικό σπίτι της Ελένης.
• Η αγγελική ρήση: βιαστικός, λαχανιασμένος, μεταφέρει με γλαφυρότητα μια σημαντική είδηση ενσωματώνοντας σε ευθύ λόγο τη φωνή του ειδώλου με τις απαραίτητες παύσεις, αλλαγή επιτονισμού, κινήσεις σώματος και χεριών.
• Το ήθος του: λαϊκός τύπος, απλός, αυθόρμητος και ειλικρινής. Πρόσωπο έμπιστο και αφοσιωμένο, αποδέχεται στωικά την ιδιότητά του, χωρίς ίχνος δουλοπρέπειας, χαίρεται και λυπάται με τα αφεντικά του, ενώ καυχιέται για το ελεύθερο φρόνημά του. Πολυβασανισμένος, με πείρα και θυμόσοφη διάθεση, διαυγή και εύστοχη σκέψη, διατυπώνει ανοιχτά τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του.
• Ο διευρυμένος ρόλος του: Ο Ευριπίδης συνήθιζε να δίνει ρόλο στους μη κοινωνικά προνομιούχους, να τους εξυψώνει, αντίθετα απ’ ότι αναμενόταν (ειρωνική μέθοδος – ανθρωπισμός του Ευριπίδη). Εξάλλου, εκπροσωπεί το λαϊκό στοιχείο, τους απλούς – ανώνυμους Έλληνες που υπέφεραν τα δεινά του πολέμου και αγγίζει το μέσο θεατή περισσότερο από τα μυθικά απόμακρα πρόσωπα. Αποκαθιστά την τιμή της Ελένης και με τις σκέψεις του πλαισιώνει δραματικά την προσωπική και συναισθηματικά φορτισμένη στιγμή της αναγνώρισης, δίνοντάς της ευρύτερη διάσταση

Ευριπίδης, ο «από σκηνής φιλόσοφος»

            Εκφράζει με το στόμα των ηρώων του φιλοσοφικές απόψεις και προβληματισμούς πάνω σε θέματα που απασχολούσαν ή και ακόμα απασχολούν τους ανθρώπους. Άλλωστε η «διδασκαλία», όπως λεγόταν τότε η παράσταση μιας τραγωδίας, δεν αποσκοπούσε μόνο στην αισθητική συγκίνηση του θεατή αλλά είχε και παιδευτικό στόχο: να πλουτίσει τον ψυχικό και νοητικό του κόσμο. Θέματα για τα οποία διατυπώνονται απόψεις στη σκηνή αυτή είναι:

Ο ρόλος των θεών, η τύχη, η μοίρα, οι μάντεις

Στ. 670-673, 744-749, 779: ο άνθρωπος γίνεται παιχνίδι στα χέρια των θεών, που τον χρησιμοποιούν για να ικανοποιούν τα πάθη τους. Η τάξη του δικαίου διασαλεύεται από τους ίδιους κατεξοχήν αρμόδιους να τη διασφαλίσουν. Η θεϊκή δράση είναι απρόβλεπτη, ασταθής, ευμετάβλητη (στ. 786-787), με συνέπεια την αβεβαιότητα της τύχης (στ. 791). Καθένας έχει τη δική του μοίρα, υπάρχει ωστόσο η κοινή μοίρα όλων των ανθρώπων, ο θάνατος. (στ.789-790). Ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει ο ίδιος την εύνοια των θεών με θυσίες και προσευχές και να μη καταφεύγει σε μάντεις που εκμεταλλεύονται την αφέλεια, την άγνοια και το φόβο του(στ. 832-833). Να εμπιστεύεται τη δύναμη του ανθρώπινου νου, να απορεί, να ερευνά, να αμφισβητεί και κυρίως να μη παραμένει απαθής, αποβλέποντας σε άνωθεν συνδρομή (στ. 873).

Τα χαρακτηριστικά του καλού δούλου

Η αφοσίωση δεν είναι δείγμα δουλοπρέπειας. Η σωματική δουλεία δεν αποκλείει την πνευματική ελευθερία. Ιδανικός ο συνδυασμός και των δύο μορφών ελευθερίας.

Ο αντίχτυπος των προβληματισμών – σύνδεση με το ιστορικό /πνευματικό πλαίσιο

• • Το αίσθημα αβεβαιότητας και αστάθειας των ανθρωπίνων πραγμάτων, αποτέλεσμα της διάψευσης των ελπίδων για κυριαρχία και της ταπείνωσης που προκάλεσε στους Αθηναίους η Σικελική εκστρατεία.
  • Η οργή των Αθηναίων εναντίον των μάντεων και των χρησμολόγων που με τις προφητείες τους ενθάρρυναν την εκστρατεία.
  • Το κλίμα αμφισβήτησης των παραδοσιακών αξιών και θρησκευτικών αντιλήψεων στα πλαίσια του σοφιστικού κινήματος και της αναταραχής στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου που ακόμα μαίνεται.

Η αναγνώριση

• Άρση της αντίθεσης ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι, που πλέον ταυτίζονται (φαίνεσθαι=είναι).
• Μετάβαση από την άγνοια στη γνώση με εξωτερική επέμβαση απροσδόκητα και απότομα.
• Έκφραση συναισθημάτων: Έκρηξη χαράς, αγαλλίαση, λύτρωση, δικαίωση, θρίαμβος της αλήθειας. Οι δυο ήρωες ξαναβρίσκουν τον εαυτό τους, την ταυτότητά τους, τη χαμένη τους αγάπη.
• Κίνηση προς το παρελθόν (απρόθυμη η Ελένη, επίμονος ο Μενέλαος)
• Η λέξις (εκφραστικά μέσα): αναφωνήσεις και επιφωνήματα, ασύνδετα σχήματα, στιχομυθία, ρητορικές ερωτήσεις, προσφωνήσεις, αντιθέσεις δίνουν θριαμβικό/ πανηγυρικό τόνο στην πολυπόθητη αναγνώριση, ενώ χρωματίζουν με γκρίζα χρώματα το κακό παρελθόν.

Πηγή: http://taenoikwkaiendimw.blogspot.gr/2012/09/1-2-3.html

3η σκηνή (στ. 841-941)

Περιληπτικά

Μύθος (υπόθεση-πλοκή)

• Κλείνει ο κύκλος της αναγνώρισης και ανοίγει ο κύκλος της σωτηρίας και του νόστου.
• Η συνοχή των δύο κύκλων εξασφαλίζεται με τη συνειρμική σύνδεση των παλιών με τα νέα βάσανα που περιμένουν το Μενέλαο (στ. 860-861).

Ήθος – συναισθηματικές διακυμάνσεις ηρώων

 Ελένη: παραμένει αμφισβητούμενη προσωπικότητα, υποχρεωμένη μονίμως να απολογείται και να προσκομίζει αποδεικτικά στοιχεία για την αγνότητα και τη συζυγική της πίστη. Διαθέτει αλτρουισμό και αυτοθυσία, πρόθυμη να θυσιάσει τον εαυτό της προκειμένου να σωθεί ο άντρας της. Υπερέχει σε ευφυΐα, θάρρος, ανάληψη πρωτοβουλίας. Είναι ορθολογίστρια, επινοητική, με δημιουργική σκέψη. Τέλος, διακρίνεται για αποφασιστικότητα και συνέπεια, αποκορύφωμα της οποίας αποτελεί ο όρκος να θέσει τέρμα στη ζωή της παραμένοντας προσηλωμένη στον παραδοσιακό αριστοκρατικό κώδικα τιμής.

 Μενέλαος: αντιδρά με έκπληξη στην κραυγή αγωνίας της Ελένης, δειλιάζει και κυριεύεται από απόγνωση μπροστά στον κίνδυνο να χάσει τη ζωή του, ελπίζει και σιγά-σιγά ανακτά τον ηρωισμό του και δηλώνει έτοιμος ν’ αγωνιστεί μέχρις εσχάτων για την τιμή και τη δόξα του. Με τον κοινό όρκο, πρωτοβουλία της Ελένης, δηλώνει την αφοσίωσή του, αν και η στάση του δεν έχει τη συναισθηματική θέρμη και την ανυστεροβουλία της συζύγου του, προς την οποία συμπεριφέρεται με καχυποψία και δυσπιστία. 

Η στιχομυθία

Αποδίδει παραστατικά την ψυχική αναστάτωση-υπερένταση των ηρώων και τις γρήγορες και απότομες συναισθηματικές μεταπτώσεις.

Η τραγικότητα των ηρώων

• Επιθυμούν το νόστο, αλλά εμποδίζονται.
• Αντιμετωπίζουν διλήμματα 
• Η σωτηρία τους εξαρτάται από παράγοντες έξω από τους ίδιους (τύχη, θεοί, Θεοκλύμενος).
• Δεν υποτάσσονται στις υπέρτερες δυνάμεις, αγωνίζονται-Ορκίζονται να πεθάνουν αν δεν τα καταφέρουν.

Τα ρομαντικά στοιχεία του δράματος

Χαρακτηρισμένη από κάποιους μελετητές ως «ρομαντική μυθιστορία», η «Ελένη» περιέχει όλα τα στοιχεία του ρομαντικού τριγώνου: Έρως, Περιπέτεια, Θρησκεία. Συγκεκριμένα:

• Ο χωρισμός των ηρώων για δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια, οι περιπέτειες μέχρι να ξαναβρεθούν
• Η συνάντηση – αναγνώριση.
• Η συζυγική πίστη της Ελένης – η αμφιβολία/καχυποψία του Μενέλαου.
• Ο όρκος πίστης.

4η σκηνή (στ. 942-1139)

Η Θεονόη

• Η σκηνική παρουσία:τελετουργική μεγαλοπρέπεια, ατμόσφαιρα ιερότητας / μυσταγωγίας που προκαλεί σεβασμό, δέος. Απόμακρη, ψυχρή, απροσδιόριστη, με συνείδηση του κύρους που της δίνει η ιδιότητά της.(φαίνεσθαι)
• Το δίλημμα: αντιμετωπίζει ένα ηθικό πρόβλημα: Να αποκαλύψει την παρουσία του Μενέλαου, ενάντια στο δίκαιο και στις αρχές της ή να σιωπήσει, συγκρουόμενη με τα προσωπικά και οικογενειακά της συμφέροντα (ανυπακοή στον αδελφό της = προδοσία, κίνδυνος για τη ζωή της).
• Η επιλογή/ το ήθος: επικρατεί το δίκαιο, όχι η αλληλεγγύη προς τον άδικο αδελφό της, η αίσθηση του χρέους απέναντι στο νεκρό πατέρα, ο αυτοσεβασμός της ως μάντισσας, ηθικής προσωπικότητας και γυναίκας. Από απόμακρη ιέρεια μετατρέπεται σε μια γυναίκα που νιώθει τον ανθρώπινο πόνο.
• Η σημασία του διλήμματος: η απόφασή της προωθεί την εξέλιξη του δράματος και δίνει ηθική διάσταση στο έργο, προσφέροντας τη δυνατότητα στον Ευριπίδη να προβάλει, ως «από σκηνής φιλόσοφος», αρχές και αξίες.

Οι ρήσεις

• Της Ελένης: επίκληση στη λογική (το δάνειο και η απόδοση), στο συναίσθημα (ικεσία/ικετευτική στάση, γυρίζοντας στη Σπάρτη θα λυτρωθεί από τα δεινά της, θα αποκαταστήσει την τιμή της, προτροπή να μοιάσει στον ενάρετο γονιό της), στο ήθος του δέκτη (ευσέβεια Θεονόης), στο ήθος του πομπού(οι συμφορές της-ανάγκη αποκατάστασης της τιμής της), επίθεση στο ήθος του αντιπάλου (ο άδικος αδελφός), στην αυθεντία (αποφθεγματικές φράσεις). Η ρήση της διαθέτει δομή ρητορικού λόγου, πειστικότητα, ευστοχία, ποικιλία, πλούτο και κύρος στα επιχειρήματά της, που ταυτίζονται με τον ηθικό κώδικα ολόκληρης της αθηναϊκής κοινωνίας του 5^ου αιώνα: το δίκαιο, ο σεβασμός στους θεούς, προγόνους και συνανθρώπους μας, η τιμή και η υπόληψη.

• Του Μενέλαου: με βασικό επιχείρημα το «δίκαιο της απόδοσης», η ρήση του επαναλαμβάνει τα επιχειρήματα της Ελένης, ενισχυμένα με ηθικές αξίες καθολικής αποδοχής: το σεβασμό του ξένου, των γονέων και των νεκρών, το αντρίκειο θάρρος, την τιμή, τη συζυγική πίστη.

• Η διαφορά των δύο λόγων βρίσκεται στον τόνο και στο ύφος. Η ρήση της Ελένης είναι μια θερμή παράκληση με κυρίαρχο το συναισθηματικό στοιχείο και στόχο να συγκινήσει, ενώ η ρήση του Μενέλαου μια σθεναρή απαίτηση αποκατάστασης του δικαίου, με αγέρωχο ύφος και σαρκαστικό, επιθετικό τόνο με στόχο να φορτώσει ενοχές τη Θεονόη.

• «Αγώνες λόγων» : με τη Θεονόη στο ρόλο του δικαστή-κριτή, οι δύο ήρωες υπερασπίζονται το δίκιο τους διεκδικώντας ευνοϊκή γι’ αυτούς απόφαση. Ο Χορός, στην πρώτη του παρέμβαση λειτουργεί ως πρόεδρος που συντονίζει τη συζήτηση, αλλά και – συναισθηματικά ταυτισμένος με την Ελένη – ως συνήγορος υπεράσπισης. Στη δεύτερη παρέμβασή του κρατά αποστάσεις, θυμίζοντας το ακροατήριο-κοινή γνώμη, που παρακολουθεί, δεν επεμβαίνει, αλλά ελέγχει /σχολιάζει εκ των υστέρων την τελική κρίση. Στην ουσία όμως δεν υπάρχουν αντιτιθέμενες απόψεις και οι δύο ρήσεις κινούνται παράλληλα με τον ίδιο στόχο και το ίδιο βασικό επιχείρημα.

• Η πολιτική αλληγορία
• Πίσω από την Ελένη κρύβεται το πλέον αμφιλεγόμενο πολιτικό πρόσωπο του 5^ου αιώνα, ο Αλκιβιάδης, ο οποίος υφίσταται την κατακραυγή και το μίσος των συμπατριωτών του που τον θεωρούν υπεύθυνο για την πανωλεθρία στη Σικελία και προδότη, επειδή κατέφυγε στη Σπάρτη. Όπως η Ελένη επικαλείται το δόλο των θεών, ο Αλκιβιάδης θα μπορούσε να επικαλεστεί είτε το δόλο των πολιτικών του αντιπάλων, είτε τις θεϊκές βουλές και να ελπίζει σε επιστροφή και αποκατάσταση του ονόματός του, καθώς εξόριστος νοσταλγεί την Αθήνα με τα αξιώματα και τις τιμές του παρελθόντος.

5η σκηνή (1140-1219)

Το ήθος των ηρώων

• Ελένη: με διακριτικότητα και χωρίς να υποτιμά τον άντρα της, του οποίου τα σχέδια ελέγχει ως ανεφάρμοστα, παίρνει την πρωτοβουλία, εκτιμά τα δεδομένα και με ευρηματικότητα, τόλμη και αποφασιστικότητα καταστρώνει σχέδιο διαφυγής μελετημένο ως τις τελευταίες του λεπτομέρειες. Διαθέτει αυτοπεποίθηση και μαχητικότητα, χωρίς να είναι επιπόλαια και παρορμητική. Στην προσευχή της δεν ικετεύει τις δυο θεές, διεκδικεί τη σωτηρία ως το ελάχιστο που της οφείλουν.

• Μενέλαος: παρορμητικός, βιαστικός και επιπόλαιος, εμπιστεύεται τη σωματική ανδρεία, αγνοώντας τη δύναμη του μυαλού. Πείθεται ωστόσο, επιδεικνύοντας διαλλακτικότητα και διάθεση συνεργασίας, αποδέχεται χωρίς σύμπλεγμα κατωτερότητας το σχέδιο της Ελένης ζητώντας καθοδήγηση ως την παραμικρή λεπτομέρεια.

Ειρωνική μέθοδος

«Αν σκέφτονται σωστά οι γυναίκες, άκου»: ο Ευριπίδης καταρρίπτει το μύθο «περί του ασθενούς φίλου», στερεότυπο των ανδροκρατούμενων κοινωνιών, που θέλει τις γυναίκες ικανές μόνο για τεκνοποίηση και πιστή εκτέλεση ανδρικών εντολών. Ξεσκεπάζει κοινωνικές προκαταλήψεις (φαίνεσθαι), αποκαλύπτει την αλήθεια (είναι).

Ο δόλος ως μηχανή σωτηρίας – ο ρόλος των Θεών

Οι δυο ήρωες, θύματα οι ίδιοι του δόλου των θεών, χρησιμοποιούν το δόλο, μοναδικό όπλο που διαθέτουν για να σωθούν και να δικαιωθούν. Ο δόλος των ανθρώπων, ένα πλέγμα από αλήθειες και ψέματα, αποκαθιστά την ισορροπία-αλήθεια ενάντια στο δόλο των θεών. Θεός και τύχη υποχωρούν μπροστά στην πρωτοβουλία-αυτενέργεια (ευβουλία) του ανθρώπου.