Μάθημα : Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία (Γ' Λυκείου)

Ι. Κείμενο για συζήτηση (και θεωρία πύκνωσης/περίληψης)

Homo Ludens, “Ο άνθρωπος και το παιχνίδι”

Μα είναι δυνατόν να βγαίνουν στους δρόμους για το ποδόσφαιρο; Εύλογη η απορία αλλά άστοχη. Οι άνθρωποι δεν παθιάζονται με το ποδόσφαιρο παρότι είναι ένα παιχνίδι. Παθιάζονται ακριβώς επειδή είναι ένα παιχνίδι! Αυτή τουλάχιστον είναι η άποψη του Γ. Χουιζίνγκα στο σπουδαίο βιβλίο του «Ο άνθρωπος και το παιχνίδι». Για τον Ολλανδό ιστορικό, ο πολιτισμός γεννιέται μέσα από το παιχνίδι και δεν το εγκαταλείπει ποτέ.

Τα βασικά στοιχεία του παιχνιδιού ενυπάρχουν σε όλες σχεδόν τις υψηλές δραστηριότητες του ανθρώπου – από τον πόλεμο και τον Νόμο με τους αυστηρούς κανόνες του, τα αντιπαρατιθέμενα στρατόπεδα και τις ειδικές στολές των δικαστών, μέχρι την ποίηση, την τέχνη και τη φιλοσοφία. Ο άνθρωπος δεν είναι, πρωτίστως, ένα ον που σκέφτεται (homo sapiens), αλλά ένα ον που παίζει (homo ludens). Το παιχνίδι είναι ελευθερία με διπλή σημασία – κάτι που ασκείται (ή παρακολουθείται) ελεύθερα και ταυτόχρονα αποτελεί έκφραση ελευθερίας.

Δεύτερον, το παιχνίδι είναι έξω από την καθημερινή ζωή, σηματοδοτώντας την είσοδο σε έναν άλλον κόσμο με δικούς του κανόνες και όρια. Ο Χουιζίνγκα χρησιμοποιεί το παράδειγμα της παιδικής χαράς, την οποία συγκρίνει με τους ιερούς τόπους των θρησκειών. Ένας χώρος που τυπικά δεν διαφέρει σε τίποτα από τους άλλους, αλλά που «αναμορφώνεται» μέσα από τη λειτουργία του παιχνιδιού. Θα μπορούσε κάλλιστα να είναι και το γήπεδο.

Τρίτον, το παιχνίδι, εκτός από τον δικό του χώρο έχει και τον δικό του χρόνο, με αρχή και τέλος, ο οποίος όμως δεν είναι παράλληλος με τον «πραγματικό» χρόνο – θυμηθείτε πόσο απελπιστικά γρήγορα ή βασανιστικά αργά περνούν τα τελευταία λεπτά ενός αγώνα για την ομάδα που χάνει ή κερδίζει αντίστοιχα.

Τέταρτον, το παιχνίδι, μέσω των κανόνων του, δημιουργεί τάξη, που για τους συμμετέχοντες, είναι απόλυτη. Εξ ου και σε κάθε υποψία μη fair play από τους διαιτητές, οι παίκτες και οι θεατές κυριολεκτικά εξεγείρονται. Η παραβίαση των κανόνων σημαίνει την καταστροφή του παιχνιδιού.

Τέλος, το παιχνίδι δημιουργεί ξεχωριστές κοινότητες ανθρώπων, συλλογικότητες, εν ολίγοις, που περιβάλλουν τον εαυτό τους με εμπιστευτικότητα και τονίζουν τη διαφορετικότητά τους από τον υπόλοιπο κόσμο.

Επειδή συμβαίνει εκτός της καθημερινής ζωής, το παιχνίδι δεν είναι «σοβαρό», δεν το παρακολουθούμε για να κερδίσουμε κάτι, να αποκομίσουμε κάποιο υλικό όφελος, έχει τους δικούς του εσωτερικούς σκοπούς. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, δεν είναι μια απλή επιπολαιότητα, απορροφά εξολοκλήρου τους παίκτες και τους θεατές. Από μακριά, μοιάζει ανόητο, αλλά εντός της επικράτειάς του γίνεται απόλυτο – να ποιο είναι το παράδοξο και συνάμα, η μαγεία του παιχνιδιού.

Για αυτό οι βάζελοι εκστασιάστηκαν με την κατάκτηση του ευρωπαϊκού πρωταθλήματος, σαν να κέρδισαν το τζόκερ και το ίδιο αύριο θα κάνουν και οι γαύροι αν κατακτήσουν το δικό τους.

Για τους εξωτερικούς παρατηρητές δεν κέρδισαν απολύτως τίποτα και προσκυνούν «σώβρακα και φανέλες». Οι ίδιοι όμως αισθάνονται ότι κέρδισαν τον κόσμο όλο. Δεν είναι θύματα κάποιας μαζικής υστερίας, είναι απλώς… πολιτισμένοι άνθρωποι.

Για ποιους λόγους, κατά τη γνώμη του αρθρογράφου, το παιχνίδι δεν πρόκειται να εγκαταλειφθεί ποτέ από τον άνθρωπο; [Άσκηση πύκνωσης - περίληψης]

Μανόλη Αναγνωστάκη, "Το σκάκι"

Έλα να παίξουμε.

Θα σου χαρίσω τη βασίλισσά μου.

(Ήταν για μένα μια φορά η αγαπημένη

Τώρα δεν έχω πια αγαπημένη) 5

Θα σου χαρίσω τους πύργους μου

(Τώρα πια δεν πυροβολώ τους φίλους μου

Έχουν πεθάνει καιρό πριν από μένα)

Κι ο βασιλιάς αυτός δεν ήτανε ποτέ δικός μου

Κι ύστερα τόσους στρατιώτες τί τους θέλω;10

(Τραβάνε μπρος, τυφλοί, χωρίς καν όνειρα)

Όλα, και τ’ άλογά μου θα σ’ τα δώσω

Μονάχα ετούτον τον τρελό μου θα κρατήσω

Που ξέρει μόνο σ’ ένα χρώμα να πηγαίνει

Δρασκελώντας τη μια άκρη ώς την άλλη15

Γελώντας μπρος στις τόσες πανοπλίες σου

Μπαίνοντας μέσα στις γραμμές σου ξαφνικά

Αναστατώνοντας τις στέρεες παρατάξεις.

Κι αυτή δεν έχει τέλος η παρτίδα.

Θέματα για συζήτηση - Ερμηνευτικός διάλογος

• Ποιον/ποια προσκαλεί το ποιητικό υποκείμενο να παίξουν σκάκι, κατά τη γνώμη σου;
• Ποια διάθεση έναντι του παιχνιδιού και του αντιπάλου μπορείς να διακρίνεις; (Εντόπισε τους ρηματικούς τύπους που δηλώνουν αυτή τη διάθεση)
• Γιατί τοποθετεί προτάσεις εντός παρενθέσεων; Πώς θα απήγγελλες τις προτάσεις αυτές (σε ποιο τόνο);
• α) Ποιο πιόνι διακρίνεται στο ποίημα-αγώνα σκάκι; β) Γιατί νομίζεις ότι το προτιμά το ποιητικό υποκείμενο; γ) Ποιοι λόγοι υπαγορεύουν αυτή την επιλογή;
• Γιατί δεν έχει τέλος αυτή η παρτίδα, κατά τη γνώμη σου; Έχει νικητή ή νικημένο; Ποιος θεωρείς πως έχει τον έλεγχο των κινήσεων;

Θέματα για περαιτέρω προβληματισμό

• Ποιος θεωρείτε πως είναι ο μεγαλύτερος αγώνας του ανθρώπου στη ζωή;
• Ποιος είναι ο ισχυρότερος αντίπαλός μας σ’ αυτό τον αγώνα;
• Τι είδους αντιπάλους συναντούμε στους αγώνες της ζωής μας;
• α) Έχει νόημα να αγωνίζεται κανείς όταν όλα μοιάζουν χαμένα;
  β) Υπάρχει περίπτωση να θέλει κάποιος να χάσει ένα παιχνίδι; Ποια, κατά τη γνώμη σας;
  γ) Έχει νόημα και αξία ένα παιχνίδι που γνωρίζουμε ότι θα χάσουμε ή δεν μας ενδιαφέρει να νικήσουμε;
• Μπορεί το σκάκι να θεωρηθεί συμβολισμός και ποιος, κατά την άποψή σας;

Παρακολουθήστε εδώ την σκηνή από τη σειρά The Queen's Gambit. Πώς εξηγείτε το τέλος της σειράς; 

***

Απάντηση στην άσκηση πύκνωσης για το κείμενο "Homo Ludens"

Σύμφωνα με τον αρθρογράφο, το παιχνίδι είναι απίθανο να εγκαταλειφθεί από τον πολιτισμένο άνθρωπο, από τη στιγμή που εμπεριέχεται σε κάθε μορφή ανθρώπινης δράσης -είτε ειρηνικής είτε πολεμικής. Επιπλέον, το παιχνίδι αποτελεί συνήθεια που δεν εντάσσεται στην καθημερινότητα, καθώς υπακούει σε δικούς του κανόνες και κινείται σε δικό του, εξω-πραγματικό χρόνο. Οι κανόνες του παιχνιδιού δημιουργούν ιδιαίτερη αίσθηση περί δικαίου και, τελικά, διαμορφώνουν κοινότητες εμπιστοσύνης που διαφοροποιούνται από τον κόσμο που τις περιβάλλει.