Μάθημα : ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Α3

Ελληνικά Ποιητικά Ρεύματα

Κλασικισμός

Στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία τα κλασικιστικά στοιχεία είναι έντονα από την περίοδο της Αναγέννησης ως και τον 18° αιώνα. Χαρακτηριστικά του είναι:

• Η προσπάθεια μίμησης ή επιστροφής σε παλαιότερα πρότυπα, που θεωρούνται κλασικά, ελληνικά ή ρωμαϊκά, η τάση για μίμηση και προσέγγιση του κλασικού.
• Η μίμηση στη συγκεκριμένη περίπτωση σημαίνει χρησιμοποίηση θεμάτων και όλων των άλλων χαρακτηριστικών, που θεωρούνται κλασικά.
• Στο επίκεντρο των έργων αυτών βρίσκεται ο άνθρωπος, που αντιμετωπίζεται ως ιδανικό, ως πρότυπο και όχι ως πρόσωπο καθημερινό.
• Το συναίσθημα υποτάσσεται στη λογική και προτάσσονται υψηλές έννοιες και αφηρημένες ιδέες, όπως η ελευθερία, η ισότητα κ.λπ.
• Και στη μορφή των κειμένων αυτών αποφεύγεται καθετί το πεζό και το τετριμμένο, όπως  επίσης οι υπερβολές και τα πολλά εκφραστικά μέσα.
•  Το ύφος είναι λιτό, αλλά ταυτόχρονα αυστηρό και υψηλό.

Το ρεύμα του νεοκλασικισμού το αναγνωρίζουμε ευκολότερα στην αρχιτεκτονική. Ποια χαρακτηριστικά έχει το νεοκλασικό κτήριο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα;

Ας ακούσουμε ένα (νεο)κλασικιστικό ποίημα: Ανδρέα Κάλβου Εις τον Ιερόν Λόχον

Ανδρέα Κάλβου Εις Αγαρηνούς

Ρομαντισμός

Ένα από τα σημαντικότερα κινήματα όλων των εποχών κι όχι απλά ρεύμα, καθώς ξέφυγε από το χώρο της τέχνης και διαμόρφωσε μία στάση ζωής. Κυριάρχησε στην αγγλική, τη γαλλική και τη γερμανική λογοτεχνία από τα τέλη του 18^ου αιώνα ως τα μέσα του 19ου.

Σημαντικοί εκπρόσωποι ήταν οι P. Β. Shelley, Byron, V. Hugo, Chateaubriand, Fr. Schiller, Goethe κ.α. Στην Ελλάδα το ρεύμα κυριάρχησε μεταξύ 1830-1880, επηρεάστηκε από τον ευρωπαϊκό χώρο, αλλά σύντομα παρασύρθηκε σε μεγαλοστομία, σε επιτηδευμένο συναισθηματισμό και μελαγχολία. Την πιο επιτυχημένη εκμετάλλευση ρομαντικών στοιχείων τη συναντάμε στον Κάλβο, τον Σολωμό, γενικότερα στην "Επτανησιακή Σχολή". Τα βασικά γνωρίσματα του ρομαντισμού είναι τα ακόλουθα:

• Σύγκρουση με το ορθολογικό πνεύμα του κλασικισμού και του διαφωτισμού. Αμφισβήτηση της τυποποίησης, της παράδοσης, των ηθικών αξιών του κλασικού παρελθόντος.
• Φαντασία, παράδοξο, μυστηριώδες, όνειρο και υπερφυσικό είναι στοιχεία που αφθονούν στο ρομαντισμό.
• Επιμονή στο "εγώ" του δημιουργού ή του ήρωα.
• Έντονο το στοιχείο της φυσιολατρίας. Άλλα αγαπημένα μοτίβα είναι ο Θεός, η περιπέτεια, ο αγώνας για την ελευθερία, ο ηρωισμός, ο θάνατος.
• Νοσταλγική διάθεση για το παρελθόν (όχι της κλασικής αρχαιότητας) και ωραιοποίησή του.
• Υπερβολές και εξιδανικεύσεις είναι συχνές.
• Μελαγχολία και απαισιόδοξος τόνος. Τα ρομαντικά έργα συνήθως έχουν δυσάρεστο τέλος.
• Η εικόνα γίνεται βασικό συστατικό ενός ρομαντικού έργου.
• Δημιουργία υποβλητικού σκηνικού (φεγγαρόλουστα τοπία, ερείπια κ.α.)   
• Λόγος χειμαρρώδης, πληθώρα εκφραστικών μέσων.  Στην έκφραση συχνά αντλούνται στοιχεία από τη γλώσσα του λαού.

John Singleton Copley, Ο Watson και ο Καρχαρίας, 1778, Ελαιογραφία, Μουσείο καλών Τεχνών Βοστώνης

Διονυσίου Σολωμού Ο Πόρφυρας

Μικρός αναγνωστικός οδηγός

1ο απόσπασμα

Μοιάζει με ένα είδος προλόγου στο ποίημα, όπου ο ποιητής μιλάει για δυνάμεις που συγκρούονται στον κόσμο. Ποιες είναι αυτές και με ποιες λέξεις αποδίδονται;

2ο απόσπασμα

Με τι συγκρίνει ο ποιητής το πρόσωπο του νέου; Ποιος κερδίζει απ' αυτή τη σύγκριση;

3ο, 4ο και 5ο απόσπασμα

Εκφράζουν τη χαρά, την αγαλλίαση και ευτυχία του νέου, ενόσω κολυμπά αμέριμνος. Πώς καταλαβαίνουμε ότι εδώ μιλά ο νέος; Ποιες είναι οι πηγές της χαράς του; 

6ο απόσπασμα

Στο απόσπασμα συμπυκνώνεται η υπέρατατη ευδαιμονία που νιώθει ο νέος. Στην ευδαιμονία ο νέος φτάνει απολαμβάνοντας τη φυσική ομορφιά με τις αισθήσεις του. Πώς δηλώνεται αυτό στο ποίημα;

Ποια άλλη σημαντική λειτουργία/ικανότητα του ανθρώπου αναφέρεται; Πώς αντιλαμβάνεστε το περιεχόμενο του στίχου "Ανοιχτά πάντα κι άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου";

7ο απόσπασμα

Αποδίδει τη στιγμή που ο καρχαρίας επιτίθεται στο νέο. Ποιες είναι οι ψυχικές αντιδράσεις του νέου όταν δέχεται την επίθεση;

8ο απόσπασμα

Ο καρχαρίας κατασπαράσσει το νέο. Ποια είναι τα αισθήματα που νιώθει ο νέος λίγο πριν ξεψυχήσει;

Παρνασσισμός

Λογοτεχνικό -κατά βάση ποιητικό- κίνημα που εμφανίστηκε στα μέσα του 19^ου αι. στη Γαλλία ως αντίδραση στο ρομαντισμό. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1866 από τους Κατούλ Μαντές και Ξαβιέ ντε Ρικάρ όταν εξέδωσαν το φιλολογικό περιοδικό "Σύγχρονος Παρνασσός" που αποτελούσε αναφορά στο ελληνικό βουνό Παρνασσός και την μυθολογική του υπόσταση ως κατοικία των Μουσών. Αργότερα o Αλφόνς Λεμέρ εξέδωσε επ΄ αυτού την ομώνυμη ποιητική ανθολογία του. Βασικά χαρακτηριστικά του παρνασσισμού:

• Σημειώνεται στροφή σε θεματολογία προερχόμενη για ακόμη μία φορά από τους κλασικούς πολιτισμούς της αρχαιότητας, είτε από το χώρο της ιστορίας είτε από αυτόν της μυθολογίας.
• Πρόκειται για μία προσπάθεια ανεύρεσης της ισορροπίας μετά τα συναισθηματικά -συχνά χωρίς μέτρο- ξεσπάσματα του ρομαντισμού.
• Βασικό γνώρισμα είναι η λιτή έκφραση, η ακριβολογία και η απουσία της υπερβολής και των εξάρσεων.
• Η έμφαση δίνεται στη λεπτομέρεια, εκφράζοντας έτσι το επιστημονικό πνεύμα της εποχής.
• Οι ποιητές θέλουν να εκφράσουν την ηρεμία και την απάθεια.
• Ως προς την εξωτερική τους εικόνα, τα ποιήματα της τεχνοτροπίας αυτής είχαν να παρουσιάσουν ιδιαίτερα επιμελημένη μορφή, ο στίχος ήταν ηχηρός, άψογος μετρικά, με ομοιοκαταληξία, άρα ήταν έντονο το στοιχείο της μουσικότητας.
• Οι δημιουργοί πιστεύουν πως ένα ποίημα πρέπει να έχει την ομορφιά και την τελειότητα ενός αγάλματος.
• Η εμμονή όμως στην ακριβολογία και στην τεχνική αρτιότητα σε ορισμένες περιπτώσεις στερούσε από τα ποιήματα τη ζωντάνια και την γνησιότητα του συναισθήματος.
• Στην Ελλάδα ο παρνασσισμός υιοθέτησε τη δημοτική γλώσσα.

Κωστή Παλαμά [Πατρίδες! αέρας, γη...]

Λορέντζου Μαβίλη Καλλιπάτειρα

Ας δούμε ένα άλλο ποίημα για τον αθλητισμό: Ουμπέρτο Σάμπα Το Γκολ

Συμβολισμός

Το 1886 στη Γαλλία δημοσιεύεται το μανιφέστο του συμβολισμού από τον ελληνικής καταγωγής Γάλλο ποιητή  Jean Moreas (Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος). Επηρέασε κυρίως το χώρο της ποίησης ως τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα ως αντίδραση τόσο στη φλυαρία του ρομαντισμού όσο και στον παρνασσισμό. Κύρια γνωρίσματα του είναι τα εξής:

• Η πραγματικότητα, έτσι όπως γίνεται αντιληπτή με τις αισθήσεις, δεν έχει καμία σημασία και αξία. Τα πράγματα αντιμετωπίζονται ως οι διαμεσολαβητές, ως τα σύμβολα, για να φτάσει κανείς στην αληθινή έκφραση ιδεών, συναισθημάτων και νοητικών καταστάσεων, δηλαδή στο χώρο του ασυνείδητου.
• Υπαινικτική χρήση της γλώσσας με αφθονία χρήσης εικόνων και μεταφορών.
• Αποφεύγεται η σαφήνεια, το νοηματικό περιεχόμενο χαλαρώνει.
• Η ποίηση απαλλάσσεται από κάθε φιλοσοφικό ή διδακτικό στοιχείο.
• Διάθεση ρεμβασμού και μελαγχολίας.
• Μορφολογικές καινοτομίες, στίχος σύντομος, ελεύθερος, χρήση πρωτότυπων σχημάτων λόγου.
• Χρήση ασύνδετων μεταξύ τους εικόνων.
• Μουσικότητα και υποβλητικός χαρακτήρας των ποιητικών στίχων.

Με το συμβολισμό συνδέεται και η καθαρή ποίηση. Κοινά τους γνωρίσματα είναι:

• Πρωταρχικό στοιχείο δεν θεωρείται το νοηματικό περιεχόμενο των φράσεων, αλλά η μουσικότητα και η αίσθηση υποβλητικότητας.
• Εκφράζει κυρίως ψυχικές καταστάσεις.
•  Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου από μόνα τους δεν έχουν κανένα ποιητικό ενδιαφέρον, παρά μόνο αν χρησιμοποιηθούν ως σύμβολα. Στην Ελλάδα κυριότερος εκπρόσωπος του συμβολισμού θεωρείται ο Κ. Χατζόπουλος που προσπάθησε να εφαρμόσει τις αρχές του ρεύματος αυτού στο μυθιστόρημα του«Φθινόπωρο». Ποιητές που επηρεάστηκαν ήταν οι Λ. Μαβίλης, I. Γρυπάρης, Κ. Παλαμάς, Μ.Μαλακάσης κ.α. Στους νεοσυμβολιστές κατατάσσονται οι Ν. Λαπαθιώτης, Τ. Άγρας, Μ. Πολυδούρη, Κ. Γ.Καρυωτάκης κ.α. Αυτοί κυρίως δρουν τη δεκαετία 1920-30 και
• αποδεσμεύονται από τη μεγαλοστομία και το ρητορισμό
• εκφράζουν τραυματικά συναισθήματα
• ο τόνος των έργων τους είναι χαμηλόφωνος και ιδιαίτερα μουσικός.

Ναπολέων Λαπαθιώτης "Νυχτερινό"

Ας ακούσουμε το ποίημα μελοποιημένο εδώ.

Στην Ασάλευτη ζωή (1904) του Παλαμά περιλαμβάνεται και ένα άτιτλο οχτάστιχο ποίημα, που έχει επικρατήσει να ονομάζεται «Το κυπαρίσσι»:

Αγνάντια στο παράθυρο· στο βάθος
Ο ουρανός, όλο ουρανός, και τίποτ’ άλλο·
Κι ανάμεσα ουρανόζωστον ολόκληρο,
Ψηλόλιγνο ένα κυπαρίσσι· τίποτ’ άλλο.

Και ή ξάστερος ο ουρανός ή μαύρος είναι,
Στη χαρά του γλαυκού, στης τρικυμιάς το σάλο,
Όμοια και πάντα αργολυγάει το κυπαρίσσι,
Ήσυχο, ωραίο, απελπισμένο. Τίποτ’ άλλο.

Κ.Π. Καβάφης: Στο μεταίχμιο παράδοσης και μοντερνισμού

• Διαβάστε το ποίημα προσεκτικά από το αρχείο Ιθάκη του Κ.Π.Καβάφη σε κόμικ. Βρίσκετε πως η εικονογράφηση του ποιήματος αποδίδει επιτυχημένα το περιεχόμενό του; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
• Ακούστε το ποίημα από τον ηθοποιό Γιώργο Μοσχίδη εδώ. Ποιες λέξεις/φράσεις νομίζετε ότι τονίστηκαν από τον ηθοποιό κατά την ανάγνωση; Ποιες λέξεις/φράσεις θα τονίζατε εσείς διαβάζοντας το ποίημα; Καταγράψτε τις στα τετράδιά σας.
• Ποια νομίζετε ότι είναι τα ισχυρότερα σύμβολα του ποιήματος;

Χρονογραμμή με τη ζωή και το έργο του ποιητή

Κ. Γ. Καρυωτάκης: Παράδοση, Νεοσυμβολισμός, Νεορομαντισμός, Μοντερνισμός

Εποχές & Συγγραφείς: Κώστας Καρυωτάκης (ντοκυμαντέρ για τη ζωή και το έργο του ποιητή)

Κ.Γ.Καρυωτάκης [Είμαστε κάτι ...] (το κείμενο του ποιήματος)

Ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης διαβάζει το [Είμαστε κάτι ...] του Κ.Γ.Καρυωτάκη